لطفا صبرکنید
بازدید
37747
37747
آخرین بروزرسانی:
1392/10/09
کد سایت
fa39719
کد بایگانی
48466
نمایه
شبهه وجوبیه و شبهه تحریمیه
طبقه بندی موضوعی
مبانی فقهی و اصولی
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
اصطلاحات شبهه حکمیه، شبهه موضوعیه، شبهه وجوبیه و شبهه تحریمیه را بیان نمایید؟
پرسش
معنای شبهه حکمیه، شبهه موضوعیه، شبهه وجوبیه و شبهه تحریمیه چیست؟
پاسخ اجمالی
در موارد متعددی، مجتهد یا مکلف، نسبت به اصل حکم شرعى و یا موضوع حکم شرعی، شک و تردیدی ندارند؛ مثلاً در این‌که شراب حرام است ، و این‌که شراب چیست؟ کسی شک ندارد، و در این مورد هم حکم و هم موضوع آن روشن است.
امّا گاهی حکم و گاهی موضوع حکم، به این روشنی نیست، بلکه شک و شبهه‌ای وجود دارد، برای نمونه؛ در زمان غیبت امام مهدی(عج)، حکم نماز جمعه به درستی مشخص نیست و اگر چه عده‌ای قائل به وجوب آن شده‌اند، عده‌ای دیگر، آن‌را واجب ندانسته‌اند. در این مورد، «شبهه حکمیه» پدید خواهد آمد.
درباره موضوع حکم هم، گاهی «شبهه موضوعیه» وجود دارد، به عنوان مثال می‌دانیم که شراب، حرام است؛ ولی اگر دو ظرف داشته باشیم و در یکی آب و در دیگری شراب باشد، در این‌که موضوع حکم[1] چیست؟ شک وجود دارد.
با این توضیحات؛ و با دقت در مثال‌هایی که ذکر شد، می‌گوییم:
شبهات در ابتدا به دو شبهه وجوبیّه و شبهه تحریمیّه تقسیم می‌شوند:
1.شبهه وجوبیّه:[2] یعنی دوران امر؛ بین وجوب و غیر حرمت؛ مثلاً نمی‌دانیم که آیا در اسلام دعا هنگام دیدن هلال ماه جدید، واجب است یا خیر؟ یا اقامه برای نماز؛ واجب است یا خیر؟
شبهه وجوبیه، به دو شبهه حکمیه و موضوعیه تقسیم می‌شود؛ زیرا یا شک در حکم است یا در موضوع آن.
شبهه وجوبیه حکمیه یا موضوعیه؛ یا به علت شک در دو حکم یا دو موضوع متباین است که شکل می‌گیرد؛ مانند شک در وجوب نماز ظهر یا جمعه؛ یا شک در نجاست آب این ظرف یا آب ظرف دیگری. و یا به علت شک در اقل و اکثر (که اقلّ؛ در هر صورت قدر متیقّن است و مازاد بر آن یعنى اکثر؛ مشکوک است) می‌باشد، بنابراین در شبهه وجوبیه چهار صورت ایجاد می‌شود.[3]
نوع اوّل: شبهه حکمیه وجوبیه و دوران بین متباینین.[4]
نوع دوّم: شبهه موضوعیه وجوبیه و دوران بین متباینین.[5]
نوع سوّم: شبهه حکمیه وجوبیه و دوران بین اقل و اکثر.[6]
نوع چهارم: شبهه موضوعیه وجوبیه و دوران بین اقل و اکثر.[7]
هر کدام از انواع شبهات حکمیه نیز به علت: 1. فقدان نص(نبودن روایتی) 2. اجمال نص 3. تعارض دو نص (دو روایت)، ایجاد می‌شوند،[8] همان طور که شبهات موضوعیه به علت اشتباه در موضوع و امر خارجی ایجاد می‌شود.
2. شبهه تحریمیه: یعنی دوران بین حرمت و غیر حرمت، مثلاً شک می شود استعمال دخانیات حرام است یا نه(شبهه حکمیه)؟ یا شک در نجاست آب این ظرف یا آب ظرف دیگری پیش می آید(شبهه موضوعیه).
همچنان که شبهه وجوبیه به دو بخش؛ شبهه حکمیه و شبهه موضوعیه تقسیم می‌شد، این تقسیم نیز برای شبهه تحریمیه صادق است، همچنین انواع چهارگانه که برای شبهه وجوبیه ذکر شد، برای شبهات تحریمیه نیز می‌آید.
امّا گاهی حکم و گاهی موضوع حکم، به این روشنی نیست، بلکه شک و شبهه‌ای وجود دارد، برای نمونه؛ در زمان غیبت امام مهدی(عج)، حکم نماز جمعه به درستی مشخص نیست و اگر چه عده‌ای قائل به وجوب آن شده‌اند، عده‌ای دیگر، آن‌را واجب ندانسته‌اند. در این مورد، «شبهه حکمیه» پدید خواهد آمد.
درباره موضوع حکم هم، گاهی «شبهه موضوعیه» وجود دارد، به عنوان مثال می‌دانیم که شراب، حرام است؛ ولی اگر دو ظرف داشته باشیم و در یکی آب و در دیگری شراب باشد، در این‌که موضوع حکم[1] چیست؟ شک وجود دارد.
با این توضیحات؛ و با دقت در مثال‌هایی که ذکر شد، می‌گوییم:
شبهات در ابتدا به دو شبهه وجوبیّه و شبهه تحریمیّه تقسیم می‌شوند:
1.شبهه وجوبیّه:[2] یعنی دوران امر؛ بین وجوب و غیر حرمت؛ مثلاً نمی‌دانیم که آیا در اسلام دعا هنگام دیدن هلال ماه جدید، واجب است یا خیر؟ یا اقامه برای نماز؛ واجب است یا خیر؟
شبهه وجوبیه، به دو شبهه حکمیه و موضوعیه تقسیم می‌شود؛ زیرا یا شک در حکم است یا در موضوع آن.
شبهه وجوبیه حکمیه یا موضوعیه؛ یا به علت شک در دو حکم یا دو موضوع متباین است که شکل می‌گیرد؛ مانند شک در وجوب نماز ظهر یا جمعه؛ یا شک در نجاست آب این ظرف یا آب ظرف دیگری. و یا به علت شک در اقل و اکثر (که اقلّ؛ در هر صورت قدر متیقّن است و مازاد بر آن یعنى اکثر؛ مشکوک است) می‌باشد، بنابراین در شبهه وجوبیه چهار صورت ایجاد می‌شود.[3]
نوع اوّل: شبهه حکمیه وجوبیه و دوران بین متباینین.[4]
نوع دوّم: شبهه موضوعیه وجوبیه و دوران بین متباینین.[5]
نوع سوّم: شبهه حکمیه وجوبیه و دوران بین اقل و اکثر.[6]
نوع چهارم: شبهه موضوعیه وجوبیه و دوران بین اقل و اکثر.[7]
هر کدام از انواع شبهات حکمیه نیز به علت: 1. فقدان نص(نبودن روایتی) 2. اجمال نص 3. تعارض دو نص (دو روایت)، ایجاد می‌شوند،[8] همان طور که شبهات موضوعیه به علت اشتباه در موضوع و امر خارجی ایجاد می‌شود.
2. شبهه تحریمیه: یعنی دوران بین حرمت و غیر حرمت، مثلاً شک می شود استعمال دخانیات حرام است یا نه(شبهه حکمیه)؟ یا شک در نجاست آب این ظرف یا آب ظرف دیگری پیش می آید(شبهه موضوعیه).
همچنان که شبهه وجوبیه به دو بخش؛ شبهه حکمیه و شبهه موضوعیه تقسیم می‌شد، این تقسیم نیز برای شبهه تحریمیه صادق است، همچنین انواع چهارگانه که برای شبهه وجوبیه ذکر شد، برای شبهات تحریمیه نیز می‌آید.
[1]. حکم در این‌جا، حرمت نوشیدن شراب است.
[2]. ر.ک: ذهنی تهرانی، محمد جواد، تحریر الفصول فی شرح کفایة الأصول، ج 5، ص 497، مؤسسه امام منتظر (عجل الله تعالی)، قم، چاپ اول، 1380ش.
[3]. محمدی، علی، شرح اصول استنباط، ج 2، ص 154، دار الفکر، قم، چاپ سوم.
[4]. مانند این‌که خداوند در قرآن فرموده: «حافظوا على الصلوات و الصلوة الوسطى» ولى نماز وسطی؛ مردّد است بین نماز جمعه همان طور که در برخی از روایات آمده؛ و بین غیر نماز جمعه؛ -مانند نماز صبح- همان طور که در برخی دیگر از روایات آمده است. بنابراین در حکم وجوبی برای دو متباین(نماز جمعه و نماز صبح مثلاً) شک داریم؛ شرح اصول استنباط، ج 2، ص 155.
[5]. علم اجمالى داریم که یک نماز از ما قضا شده است، ولى مردّدیم بین نماز صبح و نماز ظهر. در این‌جا؛ منشأ شبهه، امور خارجیه است نه خطاب شارع.
[6]. مانند این‌که: مثلاً نمی‌دانیم که آیا سوره جزء نماز هست یا نه؟ آیا نماز با استعاذه (اعوذ بالله گفتن) واجب است یا بدون آن؟ که هرکدام از اینها على فرض الوجوب، جزئیت دارند. در این فروض؛ اجمالاً می‌دانیم یا شارع مقدس اقل را در حق ما واجب فرموده و یا اکثر را ولى تفصیلاً نمی‌دانیم. نک: شرح اصول استنباط، ج 2، ص163.
[7]. به عنوان مثال اگر مولا امر کرده باشد که: تمام سادات شهر را اطعام کن؛ حال شک پیدا می‌شود که تمام سادات شهر، هزار نفراند؛ تا این‌که هزار نفر را اطعام کنیم، یا هزار و دو نفر؟
نظرات
