«بشرط شیء»، «بشرط لا» و «لا بشرط»، اعتبارات ذهنی متفاوتی است که هنگام لحاظ یک مفهوم در نظر گرفته می‌شود. «بشرط شیء»، یعنی هنگام لحاظ یک مفهوم باید آن‌را مقارن با شیء دیگر در نظر گرفت. «بشرط لا» به این معنا است که باید آن مفهوم را بدون آن شیء دیگر لحاظ کرد. «لا بشرط»، یعنی یک مفهوم را بدون این‌که مقارن با چیزی یا جدای از چیزی لحاظ کنیم، در نظر بگیریم. در این صورت امکان انضمام این مفهوم با شیء دیگر وجود دارد و در این هنگام که مفهوم دیگری ضمیمه شده با لحاظ لا بشرطیت تنافی ندارد؛ زیرا هر چند با مفهوم دیگری منضم شده است، اما شرط نشده است که مقارن با آن شیء باشد؛ بلکه همان‌گونه که با انضمام به مفهوم دیگر در نظر گرفته شده، می‌تواند بدون لحاظ او و جداگانه نیز تصور شود. این اصطلاح در کلمات حکما، معمولاً در دو جا بیشتر به چشم می‌خورد:

اکنون به توضیح این اصطلاح در هر دو موضع می‌پردازیم.
اعتبارات ماهیت
ماهیت را وقتی نسبت به چیزی خارج از ذات آن در نظر می‌گیریم سه اعتبار متفاوت دارد؛ یعنی با سه لحاظ می‌توان آن‌را اعتبار نمود. 

چند نکته

البته، برخی از محققان قائل‌اند که آنچه به عنوان مقسم برای انواع اعتبارات ماهیت قرار می‌گیرد، همان قسم سوم است. به عبارت دقیق‌تر ماهیت دارای دو لحاظ «بشرط لا» و «بشرط شیء» است که هر دوی آنها از اقسام اعتبار دیگری از ماهیت یعنی ماهیت لا بشرطی هستند.[4]
فرق میان جنس و فصل با ماده و صورت
همان‌گونه که بیان شد؛ حکما تعبیر «لا بشرط» و «بشرط لا» را در مورد دیگرى نیز به کار مى‌‏برند و آن در مقام فرق بین مفهوم جنس و فصل و مفهوم ماده و صورت است. توضیح آن‌که؛ هرگاه موجود خارجى مرکب از ماده و صورت باشد از هر یک از آنها مفهومى گرفته مى‌‏شود که ممکن است عیناً جنس و فصل آن ماهیت را تشکیل دهند، با این تفاوت که اگر آن مفهوم‌ها را به عنوان جنس و فصل در نظر بگیریم قابل حمل بر یکدیگرند، ولى اگر آنها را حاکى از ماده و صورت قرار دهیم، قابل حمل بر یکدیگر نیستند، چنان‌که هیچ‌کدام از روح و بدن قابل حمل بر یکدیگر نیست. در چنین مقامى مى‌‏گویند فرق بین مفهوم جنس و فصل با مفهوم ماده و صورت این است که جنس و فصل «لا بشرط» ، ولى ماده و صورت «بشرط لا» هستند.[5]
مثلاً وقتی مفهوم حیوان را به عنوان جزئی از مرکب اتحادی انسان موجود در خارج در نظر می‌گیریم؛ می‌بینیم که این مفهوم نسبت به مفهوم ناطق که جزء دیگری از این مرکب است به شرط لای از حمل است و این در صورتی است که حیوان را ماده قابل، و ناطق را صورت محصل آن در نظر بگیریم؛ لذا نمی‌توان این جزء از مرکب را متحد با جزء دیگر خواند و گفت ماده، صورت است.[6]
حال اگر این دو مفهوم را به عنوان جنس و فصل ماهیت انسان در نظر بگیریم؛ خواهیم دید که نسبت به حمل شدن بر یکدیگر «لا بشرط» خواهند شد؛ یعنی مثلاً اگر مفهوم حیوان (که به عنوان جزئی از مفهوم انسان است) را به صورت جنسی یعنی امر مبهمی که می‌تواند در ضمن انسان یا اسب یا چیز دیگر تحقق یابد در نظر بگیریم، نسبت به جزء دیگر مفهوم انسان یعنی نسبت به مفهوم ناطق لا بشرط از حمل است؛ یعنی می‌توان بر او حمل کرد و گفت ناطق حیوان است. چنان‌که مفهوم ناطق را اگر به صورت مفهوم فصل در نظر بگیریم، یعنی مفهومی که تحقق بخش و فعلیت دهنده مفهوم مبهم جنس(حیوان) است، بر او می‌توان حمل کرد و می‌توان گفت: حیوان، ناطق است.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که تعبیر «بشرط شیء»، «بشرط لا» و «لا بشرط» منحصر در این موارد نیست و در بحث‌های مختلف در فلسفه، عرفان، منطق، اصول فقه و مباحث دیگر مشاهده می‌شود؛ اما جهت اختصار از توضیح آنها خودداری می‌کنیم. البته با توجه به توضیحی که در ابتدای بحث مطرح شد، می‌توان مراد از این تعابیر را نیز مشخص نمود.

---