بی‌گمان عوامل مختلفی در شکل‌گیری شخصیت انسان مؤثرند که یکی از مهم‏ترین آنها دوستی و معاشرت است.
این عامل به اندازه‌ای مهم است که امام علی(ع) در باره‌اش فرمود: «المَرْءُ عَلی دینِ خَلیلِهِ فَلْیَنْظُرْ أَحدُکُمْ مَنْ یُخالِل»؛[1] انسان بر دین دوست خویش است؛ از این‌رو باید توجه داشته باشید که چه کسی را به دوستی برمی‌گزینید.
تأثیرپذیری انسان‌ها از یکدیگر از موضوعات انکار ناپذیر است. انسان خواه ناخواه از دیگران تأثیر می‌‏پذیرد و بخش‏ مهمی از افکار و صفات اخلاقی خود را از طریق کسانی که با آنها رفت و آمد دارد؛ مانند فامیل، اساتید، دوستان و...، کسب‏ می‌‏کند. این موضوعی است که هم عقل آن‌را تأیید می‌کند و هم از طریق تجربه به اثبات رسیده است. در طول تاریخ فراوان انسان‌های بودند که از طریق دوستان خود یا به سعادت رسیده و یا راه شقاوت را در پیش گرفته‌اند.
البته این تأثیر پذیری، متقابل است و ممکن است مجالست افراد بد و شرور با انسان‌های خوب آنها را به خوبی بکشاند: «مُجَالَسَةُ الْأَشْرَارِ تُورِثُ سُوءَ الظَّنِّ بِالْأَخْیَارِ وَ مُجَالَسَةُ الْأَخْیَارِ تُلْحِقُ الْأَشْرَارَ بِالْأَخْیَارِ وَ مُجَالَسَةُ الْفُجَّارِ لِلْأَبْرَارِ تُلْحِقُ الْفُجَّارَ بِالْأَبْرَار»؛[2] همنشینى با افراد شرور، بدگمانى به نیکان را به دنبال دارد و همنشینى با نیکان، افراد شرور را به خوبان ملحق مى‌‏کند و همنشینى بد‌کاران با نیکان، بد‌کاران را به خوبان ملحق مى‌‏سازد.
این موضوع در تعالیم دینی ما به قدری برجسته است که می‌‏فرماید: «مَنْ إِشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ أَمرُهُ وَ لَمْ تَعْرِفُوا دینَهُ فَانْظُرُوا إلی‏ خُلَطائِهِ فَإِنْ کانُوا أَهْلَ دینِ اللَّهِ فَهُوَ عَلی‏ دینِ اللَّهِ وَ إِنْ کانُوا عَلی‏ غَیْرِ دینِ اللَّهِ فَلا حَظَّ لَهُ مِنْ دینِ اللَّه؛[3] هرگاه وضع کسی برای شما مشخص نبود و دین او را نشناختید، به دوستانش نظر کنید. پس اگر آنها اهل دین و آیین خدا باشند او نیز پیرو آیین خدا است و اگر بر آیین خدا نباشند او نیز بهره‌‌ای از دین خدا ندارد.
بدیهی است که ارتباط قلبى و درونى میان انسان‌­ها، به پیوندهاى اجتماعى و بیرونى مى‌انجامد. روابط اجتماعی نیز، در روحیات و اخلاق افراد، اثر مى‌گذارد. آنان که به تعالی فکر و سلامت اخلاق و تهذیب نفس و تکامل شخصیت خویش علاقه‌مندند، ناگزیر باید در انتخاب دوست، معیارهاى مکتبى را لحاظ کنند و به آنچه از دوست می‌گیرند، اهتمام ورزند. بنابراین، آنچه در اسلام برای گزینش دوست در مرحلۀ اول مهم است، ویژگی‌­های ظاهری و مادّی دوست و رفیق نیست، بلکه ویژگی‌­های معنوی اوست.
انسان در روابط اجتماعی خود می‌تواند با افراد مختلف هر چند نکات ضعفی هم داشته باشند دوست باشد، اما دوستان اصلی که بر انسان تأثیر عمیقی دارند را از افرادی انتخاب کند که او را جهت تعالی معنوی یاری کمک و یاری می‌نماید.
از امام باقر(ع) نقل شده است: مردى در بصره برابر امام علی(ع) برخاست و گفت: یا امیر المؤمنین! صفات و ویژگی‌های دوستان و برادران دینى را به ما خبر ده، حضرت فرمود: برادران دو دسته‌‏اند: برادران مورد اعتماد و برادرانی که تنها تبسمی میان شما رد و بدل می‌شود. اما برادران مورد اعتماد، دست و بال و اهل و مال‌اند -که انسان را یارى کنند و زیان و آزار را از او بگردانند- پس هر گاه به برادرت اعتماد پیدا کردى، مال و بدنت را به او ببخش، و با دوستان با صفایش صاف باش و با دشمنانش دشمنى کن، و راز و عیبش را بپوشان و نیکیش را آشکار کن و بدان اى سؤال کننده که اینها از کبریت احمر کمترند. اما آن برادران خنده رو!، تو از جانب آنها به لذت خود می‌رسى، (لذت معاشرت و همنشینی با آنها) پس این‌را از آنها دریغ نکن، و بیش از این هم از دل آنها مخواه (توقع صفا و یک‌دلى از آنها نداشته‏ باش) و از خوش‌رویى و شیرین زبانى خود آنها را برخوردار کن تا آن‌جا که آنها ترا برخوردار کنند.^[4]
اما در مواردی که دوستی دو نفر به حدّی باشد که جامعه نگاهی ابهام آمیز به آن داشته باشد، باید از آن دوری کرده و خود را در معرض تهمت قرار ندهد؛ روایات وارده از ائمه(ع) در این زمینه چنین است:
1. امام علی(ع) می‌فرماید: «از مکان­‌هاى تهمت آمیز، و جاهایى که مردم به آن بدگمانند بپرهیز؛ زیرا همنشین بد انسان را گول مى‌‏زند».[5]
2. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) مَنْ عَرَّضَ نَفْسَهُ لِلتُّهَمَةِ فَلَا یَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ وَ مَنْ کَتَمَ سِرَّهُ کَانَتِ الْخِیَرَةُ فِی یَدِهِ»^{؛ [6]} امام صادق، از امام علی(ع) نقل می‌کند هر کس خویش را در معرض تهمت قرار دهد نباید کسى را که به او بدگمان شد، نکوهید، و هر کس سرّش را پوشاند اختیار او به دست خودش خواهد بود.
3. «عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: مَنْ دَخَلَ مَوْضِعاً مِنْ مَوَاضِعِ التُّهَمَةِ فَاتُّهِمَ فَلَا یَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ»؛[7] کسی که در مکان‌های مشکوک داخل شود و مورد تهمت و سوء ظن قرار گیرد کسی را به غیر از خودش ملامت نکند.
4. «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) مَنْ وَقَفَ بِنَفْسِهِ مَوْقِفَ التُّهَمَةِ فَلَا یَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ»؛[8] امام باقر(ع) از پدرش و پدرش از جدش نقل کرد که امام علی(ع) فرمود: کسی که خود در مکان‌های مشکوک قرار گرفت، کسی را که نسبت به او بد گمان شد سرزنش نکند.
شایان توجه است که دوست، همدم تنهایی‌­هاى انسان، شریک غم­‌ها و شادی‌­ها، بازوى یارى رسان در نیازمندی‌­ها، تکیه گاه انسان در مشکلات و گرفتاری‌­ها و مشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است. اما از آن‌جا که دوستان هر کس، یکی از مواردی بوده که مبناى قضاوت دیگران نسبت به اخلاق و شخصیت انسان است، و تأثیر پذیری انسان از دوستان، در سنین مختلف، بسیار است؛ از این‌رو، دقّت در گزینش دوست، به سلامت اخلاقى و رفتارى انسان کمک مى‌کند. به فرمودۀ امام علی (ع): «دوست، همچون وصلۀ جامعه است، پس آن‌را هم‌­شکل و هم‌­سان خود برگزینید».[9]

---