قرآن کریم در آیه 188 سوره بقره، صریحاً از رشوه دادن به فرمانروایان و یا قاضیان منع کرده و نیز روایاتی از پیامبر اسلام(ص) در کتب معتبر نقل شده است که حضرتشان «هدایا العمّال»، «هدیة العمّال» و «هدایا الأمراء» را مورد نکوهش قرار داده‌اند:
«هَدِیَّةُ الْأُمَرَاءِ غُلُولٌ».[1]
«هَدایا الْأُمَراءِ غُلُولٌ».[2]
«هدایا العُمّال غلول‏».[3]
در ارتباط با تحلیل ادبیاتی این روایات باید گفت که با دو نگاه می‌توان دو معنا را برای این روایات در نظر گرفت:
هدیه مردم به کارگزاران
الف) اگر اضافه «هدیه» به کلمه بعدی از باب اضافه مصدر به مفعولش باشد، معنایش‌ آن خواهد بود که هدایایى که از سوی مردم به کارگزاران داده می‌شود، مالی نامشروع است. و مقصود این است که هدیه دادن به عنوان «رشوه»، حرام خواهد بود.[4] هدیه در صورتى که براى عدم مخالفت و یا جلب موافقت مسئول نسبت به انجام بعضى از اموری باشد که بدون پرداخت آن، تصمیم آن کارگزار چیز دیگری خواهد بود، قبول آن اشکال دارد و به‌طور کلّى اگر تقدیم هدیه به قصد دست‌یابى به هدفى خلاف شرع و قانون صورت گیرد، واجب است از قبول آن خوددارى شود و بر مسئولان هم واجب است از آن جلوگیرى نمایند.[5]
در همین راستا روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
1. پیامبر(ص) مردى از بنى اسد را مأمور جمع‌آورى زکات کرد و او چون اموال زکات را آورد، گفت: این مقدار از مال (زکات است و) براى شما است‏ و این مقدار هم به خود من، هدیه شده است! پیامبر(ص) با شنیدن این سخن بر منبر ایستاد ... و پس از حمد و ثناى خداوند، فرمود: «چه شده است که کارگزاری را می‌فرستیم و وقتى می‌آید، می‌گوید: این، از آنِ تو است و این، از آنِ من؟! [اگر راست می‌گوید] چرا در خانه پدر و مادرش نمی‌نشیند تا ببیند آیا باز هم مردم براى او هدیه می‌آورند یا نه؟! سوگند به آن کسی که جان من در دست او است، [آن کارگزار] هیچ چیز از این هدایا بر نمی‌دارد، مگر این‌که روز قیامت، آن‌را بر دوش خود خواهد کشید، اگرچه شترى، گاوى و یا گوسفندى باشد».[6]
2. فردی از دیگری خواسته‌ای دارد و یا از او می‌خواهد که نزد سلطان و یا فرد قدرتمند دیگری واسطه شود و به همین دلیل هدیه‌ای نیز به طرف مقابل می‌دهد. در مورد پذیرش چنین هدیه‌ای از امام صادق(ع) پرسیدند و حضرتشان پاسخ فرمود:
قبولش حلال نبوده و این هدیه حرام است و در مواردی که نیاز به کمک و واسطه‌گری وجود دارد، هر فردی در صورت قدرت (و خلاف شرع نبودن) باید به برادر مؤمنش کمک کند، اما اگر برای این کمک خود، مبلغی تعیین کرده و یا هدیه‌ای دریافت کند و یا آن‌که یک مهمانی برای او ترتیب داده شود، تمامش حرام بوده و خوردن آن روا نیست.[7]
3. هم‌چنین امام صادق(ع) فرمودند: یکی از اموال حرام، هدیه‌ای است که هدیه‌دهنده در مقابل آن انتظار دارد که منفعتی بیشتر از مبلغی که هدیه‌ داده، نصیبش شود! [8]
ناگفته نماند؛ فرق رشوه با هدیه این است که رشوه بذل چیزى است به قصد جلب توجه و متمایل کردن گیرنده به منظور این‌که به نفعِ دهنده، حکم کند یا او را بر ظلم یا معصیت کمک کند. ولى هدیه بذل است به قصد قربت یا به قصد دوستى با هدیه‌گیرنده.[9]
بر این اساس، اگر بدون آن‌که طمعی داشته باشیم، تنها از باب دوستی و رفاقت و جلب محبت به مسئول و کارگزاری هدیه‌ای بدهیم، رشوه به شمار نیامده و پرداخت و دریافت آن حرام نخواهد بود.
هدیه کارگزاران به مردم
ب) روایات موجود در ابتدای پاسخ را می‌توانیم با نگاه دیگر تبیین کنیم که معنایش متفاوت خواهد شد؛ یعنی اضافه کلمه «هدیه» به مابعدش را از باب اضافه مصدر به فاعلش بدانیم[10] که در این صورت، دریافت مبالغ اهدایی از طرف کارگزاران، از سوی افراد جایز نبوده و آنان نباید چنین هدایایی را بپذیرند؛ از آن جهت که این هدیه در واقع، اختلاس از بیت المال بوده و در واقع، هدیه نیست؛[11] لذا این دسته از روایات را باید در مبحث جوایز سلطان ظالم بررسی کنیم[12] که اگر افراد یقین به حرمت این مال داشته باشند، گرفتن آن حرام است[13] و نیز اگر بدانند که اموال عمومی به صورت عادلانه تقسیم نشده و تنها در اختیار افراد خاصی قرار می‌گیرد.

---