فقه اسلامی در ارتباطات مالی بین افراد، دو نوع ارتباط «عقد» و «ایقاع» را در نظر گرفته است.

«ایقاع» از لحاظ لغوی به معنای ایجاد بوده و با انشاء یک نفر، مبنی بر ایجاد یا اسقاط حقى حاصل می‌شود، بدون آن‌که موافقت طرف مقابل را لازم داشته باشد. [1]

در ابواب فقهی، آنچه به عنوان «ایقاع» از آن یاد می‌شود عبارت‌اند از:

اقرار، جعاله، نذر، طلاق(خلع و مبارات)، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و استیلاد.

اما «عقد» یا همان «قرارداد» که در مقابل «ایقاع» قرار می‌گیرد، دارای دو طرف ایجاب و قبول است.[2]

در ابواب فقهی، آنچه به عنوان «عقد» از آن یاد می‌شود عبارت‌اند از:

بیع، رهن، ضمان، مضاربه، مزارعه، مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقه، هبه، سبق و رمایه، وصیت و ازدواج، صلح(که دایره آن بسیار گسترده بوده و شامل بسیاری از عقود متأخر نیز خواهد شد).

برای «عقد»، از نگاه‌های مختلف، تقسیمات گوناگونی بیان شده است که یک تقسیم آن، «عقد معوّض» و «عقد غیر معوّض» است:

الف) عقد معوّض‌؛ عقدی است که یکى از طرفین قرارداد، در عوض گرفتن مال یا تعهدی از طرف مقابل، مال یا تعهدی را به او بدهد.

ب) عقد غیر معوّض‌؛ عقدی است که یکى از طرفین، مال یا تعهدی را به طرف مقابل داده ، بدون این‌که مال یا تعهدی از او بگیرد. [3]

طبق این تعریف، از بین عقود نام‌برده در ابتدا، «وقف»، «صدقه» و «هبه» جزو عقود غیر معوض قرار می‌گیرد. البته می‌توان با درج نمودن شرط در ضمن عقد هبه، آن‌را به صورت عقد معوّض نیز در آورد؛ مثلاً، پدر، خانۀ خود را به پسر هدیه می‌کند، اما با او شرط می‌کند که پسر نیز اتومبیل خود را به پدر هدیه دهد.

[1]. ر. ک: امامى، سید حسن، حقوق مدنی، ج‌1، ص 159-160، تهران، اسلامیة، بی‌تا.

[2]. همان.

[3]. ر. ک: همان، ج ‌1، ص 172.