همان‌گونه که در پرسش بدان اشاره شد، در قرآن کریم و دیگر منابع دینی، وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمان‌ها و زمین[1] معرفی شده است:

1. «وَ سَارِعُواْ إِلی‏ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»؛[2] و بر یکدیگر سبقت بجویید برای رسیدن به آمرزش پروردگار خود و بهشتی که وسعت آن آسمان‌ها و زمین است و برای پرهیزکاران آماده شده است.
2. «سَابِقُواْ إِلی‏ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا کعَرْضِ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ ...»؛[3] بر یکدیگر سبقت گیرید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمین است، و آماده شده برای کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آورده‌‏اند.
3. خالد بن سعید بن عاص گفت که پیامبر(ص)از خدا خواست که: «...وَ مَنْ أَسَاءَ خِلَافَتِی فِی أَهْلِ بَیتِی فَاحْرِمْهُ الْجَنَّةَ الَّتِی‏ عَرْضُهَا السَّماواتُ‏ وَ الْأَرْضُ‏...»؛[4] هر کس بعد من با خاندانم بدرفتاری کند، او را از بهشتی که پهنایش به وسعت آسمان‌ها و زمین است، بی‌نصیب گردان.
4. امام علی(ع)فرمود: «...خداوند مراقب شما است، شما هم مراقب اعمال خود باشید. راه درست و صحیح را در پیش گیرید و نگذارید دیگران برای شما راه انتخاب کنند. شما در به دست آوردن مغفرت خدا با هم مسابقه دهید و به بهشتی که پهنای آن به اندازه زمین و آسمان است و برای پرهیزکاران مهیا شده وارد شوید...».[5]

در مورد معنای «عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» چند نظر وجود دارد:

1. یعنی عرض بهشت، به پهنای آسمان‌های هفت‌گانه و زمین‌‏های هفت‌‌گانه است که کنار هم جمع شده باشند. و علت این‌که این‌جا عرض بهشت را ذکر کرده، نه طول آن‌را، این است که طول از عرض بزرگ‌تر است و وقتی بزرگی عرض معلوم شد، بزرگی طول به طریق اولی معلوم است.[6]
2. یعنی بهای آن به اندازه ارزش همه آسمان‌ها و زمین است. مانند این‌که می‌گویند: «عرضت هذا المتاع للبیع»، یعنی این متاع را برای فروش عرضه کردم، و از آن عظمت قدر و گرانی آن‌را قصد می‌کنند که هیچ چیز نمی‌تواند در مقابل آن قرار گیرد.[7]
3. مراد از عرض، وسعت و عظمت آن است، نه عرض اصطلاحی که در مقابل طول قرار دارد؛ زیرا عرب هر چیزی را که خواهد به وسعت توصیف کند، به عرض توصیف می‌کند.[8] در نتیجه، آیه کنایه از آن است که وسعت آن به نهایت درجه است، و یا به قدری است که وهم و خیال بشر نمی‏تواند آن‌را بسنجد و برای آن حدی تصور کند.[9]

اما در مورد نامتناسب‌بودن زمین و آسمان باید گفت؛ مردم زمان نزول قرآن اگرچه می‌دانستند که آسمان‌ها از زمین بزرگ‌ترند، اما این تناسبی که امروزه ثابت شده و این‌که هنوز نیز انتهای آسمان کشف نشده است، برای آنان قابل درک نبود.

هم‌چنین آنان پهنای دقیق زمین را نمی‌دانستند؛ از این رو خداوند در توصیف بهشت، هم پهنای زمین را ذکر کرد که برای آن نسل قابل درک باشد و هم پهنای آسمان‌ها را تا نسل‌های بعد درک کنند که پهنای بهشت بی‌نهایت است.

بیان این نکته نیز لازم است که قدرت‌مندان آن زمان اگر نهایت تلاش خود را به کار می‌انداختند، آرزویشان تنها این بود که به  پهنای زمین مسلط شوند و امروزه نیز بیش از آن، توانایی چندانی ندارند؛ از این‌رو آیه در صدد بیان این مطلب است که در بهشت، تمام آنچه در زمین می‌توانستید به دست آورید. به علاوه پهنای آسمان‌ها در اختیارتان خواهد بود؛ لذا آوردن زمین در این آیات و از این دیدگاه، غیر متناسب نخواهد بود.

[1]. «خلقت آسمان و زمین در شش روز»، 3199؛ «خلقت زمین، قبل از خلقت آسمان»، 5041؛ «تقدم و تأخر آفرینش آسمان و زمین»، 3256؛ «آسمان و زمین در قرآن»، 4898؛ «ویژگی‌های آسمان و برتری آن بر زمین از نگاه قرآن»، 32960.

[2]. آل‌عمران، 133.

[3]. حدید، 21.

[4]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 463، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.

[5]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 65، ص 62، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[6]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج 2، ص 836، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[7]. همان.

[8]. همان.

[9]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 19، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.