آیه مورد سؤال که می‌فرماید: «در باره هلال‌هاى ماه از تو سؤال می‌کنند بگو: آنها، بیان اوقات (و تقویم طبیعى) براى (نظامِ زندگىِ) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است. و (آن چنان که در جاهلیّت مرسوم بود که به هنگام حج، که جامه احرام می‌پوشیدند، از درِ خانه وارد نمی‌شدند، و از نقبِ پشتِ خانه وارد می‌شدند، نکنید!) کارِ نیک، آن نیست که از پشتِ خانه‌ها وارد شوید، بلکه نیکى این است که پرهیزگار باشید! و از درِ خانه‌ها وارد شوید و تقوا پیشه کنید، تا رستگار گردید».[1]
این آیه اشاره به مطلب مهمی دارد که نشان از دقت و ویژگی‌های منحصر به فرد دین اسلام در بیان دستورات زندگی و مسائل اخلاقی رایج در جوامع دارد. برای آگاهی از مطالب این آیه و دریافت ارتباط بین آنها باید شأن نزول و تفسیر آن‌را متذکر شویم؛ در روایت آمده است: «معاذ بن جبل خدمت پیامبر اکرم(ص) رسید و گفت: بسیار از ما سؤال می‌کنند که این هلال ماه چیست؟ و چه فایده دارد؛- چرا ماه تدریجاً به صورت بدر کامل در می‌آید و باز به حالت اول بر می‌گردد-. خداوند آیه فوق را نازل فرمود و به آنان پاسخ گفت».[2] در روایت دیگرى آمده است که، «جمعى از یهود از رسول خدا(ص) پرسیدند هلال ماه براى چیست؟ و چه فایده دارد؟ آیه فوق نازل شد»،[3] و فواید مادى و معنوى آن‌را در نظام زندگى انسان‌ها بیان کرد.
قرآن سؤال آنها را به این صورت منعکس کرده است: «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ»؛ در باره هلال‌هاى ماه از تو می‌پرسند.
«اهله» جمع «هلال» به معناى ماه در شب اول و دوم است[4] و بعضى گفته‌اند در سه شب نخستین «هلال» نام دارد و بعداً به آن «قمر» می‌گویند[5] و بعضى بیش از آن‌را هلال نامیده‌اند.[6]
سپس مى‏فرماید: «قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ»؛ بگو اینها بیان اوقات (طبیعى) براى مردم و حج است، که هم در زندگى روزانه از آن استفاده می‌کنند و هم در عبادت‌هایى که وقت معیّنى در سال دارد در حقیقت ماه و هلال‌های آن یک تقویم طبیعى براى افراد بشر محسوب می‌شود که مردم اعم از باسواد و بی‌سواد، در هر نقطه‌اى از جهان باشند می‌توانند از این تقویم طبیعى استفاده کنند و نه تنها آغاز و وسط و آخر ماه را می‌توان با آن شناخت، بلکه افراد خُبره با دقت همه شب‌هاى ماه را تشخیص می‌دهند. بدیهى است نظام زندگى اجتماعى بشر بدون تقویم یعنى یک وسیله دقیق و عمومى براى تعیین تاریخ امکان ‏پذیر نیست؛ به همین دلیل خداوند بزرگ براى نظام زندگى این تقویم جهانى را در اختیار همگان قرار داده است.
اصولاً یکى از امتیازات قوانین اسلام این است که دستورات آن بر طبق مقیاس‌هاى طبیعى قرار داده شده است؛ زیرا مقیاس‌هاى طبیعى وسیله‌اى است که در اختیار همگان قرار دارد و گذشت زمان اثرى بر آن نمی‌گذارد، اما به عکس مقیاس‌هاى غیر طبیعى در اختیار همه نیست، حتى در عصر ما هنوز همه مردم نتوانسته‌اند از مقیاس‌هاى جهانى استفاده کنند. لذا می‌بینیم اسلام مقیاس را گاهى وجب، گاهى گام و گاهى بند انگشتان و گاهى طول قامت و در مورد تعیین وقت، غروب آفتاب و طلوع فجر و گذشتن خورشید از نصف النهار و رؤیت ماه قرار داده است.
از این‌جا، امتیاز ماه‌هاى قمرى بر شمسى روشن می‌شود، گرچه هر دو از حرکات کواکب آسمان گرفته شده، ولى ماه‌هاى قمرى براى همه قابل مشاهده است، در حالى که ماه‌هاى شمسى را فقط منجمان با وسایلى که دارند تشخیص می‌دهند که مثلاً در این ماه خورشید در مقابل کدام‌یک از صورت‌هاى فلکى و کدام بُرج آسمانى است.[7]
در این‌جا این سؤال مطرح است که؛ آیا منظور پرسش کنندگان، فایده این تغییرات بوده، یا سؤال از چگونگى پیدایش هلال و دگرگونی‌هاى هلال تا بدر کامل؟
بعضى از مفسّران احتمال اول را پذیرفته‌اند و بعضى احتمال دوم را، و افزوده‌اند چون سؤال از علل پیدایش آن، فایده‌اى براى آنان در بر نداشته و شاید فهم جواب آن براى بسیارى مشکل بوده، قرآن به بیان نتایج آن پرداخته تا به مردم بیاموزد همه جا به دنبال نتیجه‌ها بروند.[8]
سپس در ادامه آیه، به تناسب بحث از حج و تعیین موسم به وسیله هلال ماه، به یکى از عادات و رسوم خرافى جاهلیت در مورد حج اشاره نموده و مردم را از آن نهى می‌کند، می‌فرماید: «کار نیک آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید، بلکه نیکى آن است که تقوا پیشه کنید و از در خانه‌ها وارد شوید و از خدا بپرهیزید تا رستگار شوید».
بسیارى از مفسران گفته‌اند در زمان جاهلیت هنگامى که لباس احرام به تن می‌کردند از راه معمولى و در خانه، به خانه خود وارد نمی‌شدند و معتقد بودند این کار براى مُحرم ممنوع است به همین دلیل در پشت خانه نقبى می زدند و هنگام احرام فقط از آن وارد می‌شدند، آنها معتقد بودند که این عمل یک کار نیک است؛ چون ترک عادت است و احرام که مجموعه‌اى از ترک عادات است، باید با این ترک عادت تکمیل شود.[9]
بعضى گفته‌اند این کار به خاطر آن بود که در حال احرام زیر سقف نروند؛[10] زیرا گذشتن از سوراخ دیوار در مقایسه با گذشتن از در براى این منظور بهتر بود، ولى قرآن صریحاً می‌گوید نیکى در تقوا است نه در عادات و رسوم خرافى و بلافاصله دستور می‌دهد حتماً از همان طریق عادى به خانه‌ها وارد شوید.
این آیه معناى وسیع‌تر و عمومی‌ترى نیز دارد و آن این‌که براى اقدام در هر کار خواه دینى باشد یا غیر دینى، باید از طریق صحیح وارد شوید نه از راه‌های انحرافى و وارونه، چنان‌که جابر همین معنا را از امام باقر(ع) نقل کرده است.[11]
و از این‌جا می‌توان پیوند دیگرى میان آغاز و پایان آیه پیدا کرد و آن این‌که هر کاری باید از راه صحیح آن باشد و عبادتى همچون حج نیز باید در وقت مقرّر که با هلال ماه تعیین می‌شود انجام گیرد.[12]
بنابر این، کسانی که به تفسیر این آیه مراجعه کنند متوجه انسجام معنای آن می‌شوند.

---