لطفا صبرکنید
بازدید
15946
15946
آخرین بروزرسانی:
1395/09/21
کد سایت
fa74501
کد بایگانی
91035
نمایه
نقد و بررسی انتقال قبر امام علی(ع) از نجف به مزار شریف
طبقه بندی موضوعی
درایه الحدیث|تاریخ اماکن|گوناگون
- اشتراک گذاری
خلاصه پرسش
در مزار شریف افغانستان بارگاهی وجود دارد که برخی آن‌را مزار امام علی(ع) می‌پندارند. حقیقت ماجرا چیست؟
پرسش
فرد مقدسی که در بقعه مزار شریف افغانستان دفن است و افغانی‌ها او را امام علی(ع) می‌دانند و عوام به ایشان «سخی جان» می‌گویند، کیست؟
پاسخ اجمالی
آنچه در باره انتساب بارگاه واقع در شهر مزارشریف به امام علی(ع) آمده، معتبر نیست و با واقعیات تاریخی و روایات معتبر و متواتر دیگر همخوانی ندارد. چندین امام به زیارت مزار امام علی(ع) در نجف رفته و امام صادق(ع) در روایتی صریحاً مرقد علی(ع) را نجف اشرف اعلام نموده است.
انتقال پیکر مقدس ایشان از نجف به مزار شریف نیز هیچ مستند معتبری ندارد و چنین انتقالی - بویژه توسط ابومسلم خراسانی و به درخواست امام صادق(ع) - از هیچ توجیه منطقی برخوردار نیست.
با این وجود، به احتمال قوی، فردی که در مزار شریف دفن شده، یکی از امام‌زادگان خوشنامی است که در قرن پنجم می‌زیست و در نام، کنیه و یا لقب، اشتراکاتی با امام علی(ع) داشت و همین اشتراک، منجر به بروز چنین اشتباهی شده است.
به هرحال، احترام این بارگاه محفوظ می‌باشد. بویژه آن‌که اکنون محل تجمعی برای عبادت پروردگار شده است.
انتقال پیکر مقدس ایشان از نجف به مزار شریف نیز هیچ مستند معتبری ندارد و چنین انتقالی - بویژه توسط ابومسلم خراسانی و به درخواست امام صادق(ع) - از هیچ توجیه منطقی برخوردار نیست.
با این وجود، به احتمال قوی، فردی که در مزار شریف دفن شده، یکی از امام‌زادگان خوشنامی است که در قرن پنجم می‌زیست و در نام، کنیه و یا لقب، اشتراکاتی با امام علی(ع) داشت و همین اشتراک، منجر به بروز چنین اشتباهی شده است.
به هرحال، احترام این بارگاه محفوظ می‌باشد. بویژه آن‌که اکنون محل تجمعی برای عبادت پروردگار شده است.
پاسخ تفصیلی
در مزار شریف افغانستان، بارگاهی منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که برخی اهل‌سنت آن دیار بر این باورند که پیکر حضرتشان از نجف به آن‌جا منتقل شده است؛ اما شیعیان ضمن احترام به آن بارگاه، معتقدند که مزار امام علی(ع) در نجف قرار دارد.
در تحلیل این موضوع، ابتدا به برخی منابعی که این بارگاه را به امام علی(ع) منتسب، می‌دانند اشاره خواهیم کرد:
1. کهن‌ترین منبعی که در این زمینه یافتیم، کتاب «الاشارات الی معرفة الزیارات»، تألیف «ابوالحسن علی بن ابی‌بکر هروی» (م 611 ق) است. در این کتاب چنین آمده است: «در ناحیه بلخ روستایی به نام خیر[1] است که قبری در آن ظاهر شد و به غلط خیال می‌کنند آن قبر علی بن ابی‌طالب است و این صحیح نیست».[2]
این عبارت نشان می‌دهد که چنین قبری در گذشته وجود نداشت و بعدها ظاهر شد و به اشتباه به امام علی(ع) نسبت داده شد.
2. معین الدین محمد اسفزاری (م 899 ق) در کتاب «روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات» آورده است که قبر امام علی(ع) در سال 885 ق آشکار شد.[3] البته از میان چهار نسخهای که در اختیار محقق این کتاب بود، این موضوع تنها در یکی از آنها وجود داشت.[4]
3. بخش عمده کتاب «تاریخچه مزارشریف» منسوب به عبدالغفور لاری (م 912 ق) به معرفی این بارگاه اختصاص دارد.[5]
4. غیاث الدین محمد حسینی معروف به خواندمیر(م 942 ق) ماجرای کشف این مزار را در هر دو کتابش «تاریخ حبیب السیر» و «تاریخ روضة الصفا» آورده است.[6]
در نقد و بررسی این نقل‌ها نکاتی بیان می‌شود:
از اولین کتاب یادشده بر می‌آید که شایعه مدفون بودن امام علی(ع) در مزارشریف دست کم از قرن ششم وجود داشته است، اما بر اساس منبع دوم، در اواخر قرن نهم چنین شایعه‌ای تقویت شده و بارگاه مجللی برای آن مزار ساخته شد و به دنبال آن بود که روز بروز اعتقاد مردم آن سامان به این‌که آن‌جا مزار امام علی(ع) است تقویت شد و در کتابهای بعدی بیشتر به آن دامن زده شد و شاخ و برگ‌هایی نیز به آن اضافه شد.
به عنوان نمونه ادعایی مطرح شد که در آن‌جا سنگی یافت شد که این عبارت بر آن نقش بسته بود: «هذا قبر اسد الله اخ رسول الله على ولى الله»![7]
همان‌گونه که مشاهده می‌کنید داستان‌سرایی در این نقل‌ها مشهود است، و گویا عده‌ای در منابع کهن‌تر، اضافاتی افزوده‌اند تا مستند معتبرتری برای اثبات انتساب این مزار به امام علی(ع) ارائه کنند و مشاهده می‌کنیم - چنانچه اشاره شد - نقل این ماجرا، تنها در یک نسخه از چهار نسخه «روضات الجنات» وجود دارد که خود احتمال تحریف را افزون می‌کند.
در همین راستا برخی مدعی شده‌اند که پیکر امام علی(ع) به دستور امام صادق(ع) و توسط ابومسلم خراسانی از نجف به مزار شریف منتقل شده است! اما چنین ادعایی در هیچ منبع قابل استنادی از شیعه و اهل‌سنت گزارش نشده است، با آن‌که بعید است چنین حادثه مهمی در قرن دوم هجری رخ داده باشد و هیچ گزارشی از آن نداشته باشیم!
علاوه بر آن‌که می‌دانیم روابط میان امام صادق(ع) و ابومسلم خراسانی، روابط حسنه‌ای نبود، حتی گزارش شده است که حضرتشان نامه دعوت به همکاری او را آتش زده است.[8] بر این اساس، چنین درخواستی از ابومسلم برای انتقال پیکر - آن هم از جانب امام صادق(ع) - هیچ توجیه منطقی نداشته و مورد پذیرش نیست.
اما واقعیت این مزار چیست؟!
از بررسی برخی منابع می‌توان نتیجه گرفت که یکی از نوادگان همنام امام علی(ع) که دوازده نسل با حضرتشان اختلاف زمانی داشت، در آن مکان دفن شده و سپس برخی فرصت‌طلبان آن‌را به امام علی(ع) منتسب کرده‌اند.
آقابزرگ تهرانی به نقل از علامه سید حسن صدر می‌گوید: نسخهای از کتاب «أنساب آل أبی طالب» را در کتابخانه علامه نوری دیدم که در بخشی از آن نگاشته شده بود که نویسنده آن وارد مزار معروف در بلخ شد و عبارت سنگ زیر صندوق را دید که چنین بوده است: "هذا قبر امیرالمؤمنین ابی الحسن علی بن ابی‌طالب بن عبیدالله بن علی بن الحسن بن الحسین بن جعفر بن عبیدالله بن الحسین الاصغر بن علی بن الحسین السبط".
از این‌جا دانسته می‌شود که او از نوادگان امام حسین(ع) بود و اشتراک در لقب و اسم و کنیه و نام پدر سبب اشتباه عوام شده و آن مزار را به امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت داده‌اند.[9]
سید محسن امین نیز مشابه این مطلب را در اعیان الشیعه نقل کرده است.[10]
آیت الله مرعشی نجفی در حاشیه خود بر کتاب «الفخری» می‌نویسد:
«قبر علی بن ابی‌طالب در نزدیک شهر بلخ زیارتگاه و معروف به مزارشریف است. عامه او را به عنوان قبر امیرالمؤمنین علی(ع) زیارت می‌کنند و منشأ این اشتباه اشتراک در اسم او و کنیه پدرش است».[11]
البته مشهور است که در آن بارگاه، حاجات زیادی برآورده می‌شود، اما باید توجه داشت که مردم در آن مکان در واقع به امام علی(ع) توسل می‌جویند و از سوی دیگر ممکن است شخص مدفون در آن‌جا نیز فردی جلیل القدر و صاحب کرامت باشد، علاوه بر آن‌که در بسیاری از موارد، افرادی به اشتباه، مطلبی را صحیح پنداشته و بر اساس آن دعای خود را تنظیم می‌کنند، و پروردگار نیز حاجت آنان را روا می‌کند.
در ضمن اگر بخواهیم ظهور کرامت را نشانه‌ای از صحت انتساب این مزار به امام بدانیم، در بارگاه ملکوتی امام علی(ع) در نجف اشرف صدها و هزاران برابر معجزه و کرامت رخ داده است و علاوه بر آن، صحت انتساب مزار موجود در نجف به امیرالمؤمنین(ع) با روایات فراوانی نیز ثابت شده است.[12]
در تحلیل این موضوع، ابتدا به برخی منابعی که این بارگاه را به امام علی(ع) منتسب، می‌دانند اشاره خواهیم کرد:
1. کهن‌ترین منبعی که در این زمینه یافتیم، کتاب «الاشارات الی معرفة الزیارات»، تألیف «ابوالحسن علی بن ابی‌بکر هروی» (م 611 ق) است. در این کتاب چنین آمده است: «در ناحیه بلخ روستایی به نام خیر[1] است که قبری در آن ظاهر شد و به غلط خیال می‌کنند آن قبر علی بن ابی‌طالب است و این صحیح نیست».[2]
این عبارت نشان می‌دهد که چنین قبری در گذشته وجود نداشت و بعدها ظاهر شد و به اشتباه به امام علی(ع) نسبت داده شد.
2. معین الدین محمد اسفزاری (م 899 ق) در کتاب «روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات» آورده است که قبر امام علی(ع) در سال 885 ق آشکار شد.[3] البته از میان چهار نسخهای که در اختیار محقق این کتاب بود، این موضوع تنها در یکی از آنها وجود داشت.[4]
3. بخش عمده کتاب «تاریخچه مزارشریف» منسوب به عبدالغفور لاری (م 912 ق) به معرفی این بارگاه اختصاص دارد.[5]
4. غیاث الدین محمد حسینی معروف به خواندمیر(م 942 ق) ماجرای کشف این مزار را در هر دو کتابش «تاریخ حبیب السیر» و «تاریخ روضة الصفا» آورده است.[6]
در نقد و بررسی این نقل‌ها نکاتی بیان می‌شود:
از اولین کتاب یادشده بر می‌آید که شایعه مدفون بودن امام علی(ع) در مزارشریف دست کم از قرن ششم وجود داشته است، اما بر اساس منبع دوم، در اواخر قرن نهم چنین شایعه‌ای تقویت شده و بارگاه مجللی برای آن مزار ساخته شد و به دنبال آن بود که روز بروز اعتقاد مردم آن سامان به این‌که آن‌جا مزار امام علی(ع) است تقویت شد و در کتابهای بعدی بیشتر به آن دامن زده شد و شاخ و برگ‌هایی نیز به آن اضافه شد.
به عنوان نمونه ادعایی مطرح شد که در آن‌جا سنگی یافت شد که این عبارت بر آن نقش بسته بود: «هذا قبر اسد الله اخ رسول الله على ولى الله»![7]
همان‌گونه که مشاهده می‌کنید داستان‌سرایی در این نقل‌ها مشهود است، و گویا عده‌ای در منابع کهن‌تر، اضافاتی افزوده‌اند تا مستند معتبرتری برای اثبات انتساب این مزار به امام علی(ع) ارائه کنند و مشاهده می‌کنیم - چنانچه اشاره شد - نقل این ماجرا، تنها در یک نسخه از چهار نسخه «روضات الجنات» وجود دارد که خود احتمال تحریف را افزون می‌کند.
در همین راستا برخی مدعی شده‌اند که پیکر امام علی(ع) به دستور امام صادق(ع) و توسط ابومسلم خراسانی از نجف به مزار شریف منتقل شده است! اما چنین ادعایی در هیچ منبع قابل استنادی از شیعه و اهل‌سنت گزارش نشده است، با آن‌که بعید است چنین حادثه مهمی در قرن دوم هجری رخ داده باشد و هیچ گزارشی از آن نداشته باشیم!
علاوه بر آن‌که می‌دانیم روابط میان امام صادق(ع) و ابومسلم خراسانی، روابط حسنه‌ای نبود، حتی گزارش شده است که حضرتشان نامه دعوت به همکاری او را آتش زده است.[8] بر این اساس، چنین درخواستی از ابومسلم برای انتقال پیکر - آن هم از جانب امام صادق(ع) - هیچ توجیه منطقی نداشته و مورد پذیرش نیست.
اما واقعیت این مزار چیست؟!
از بررسی برخی منابع می‌توان نتیجه گرفت که یکی از نوادگان همنام امام علی(ع) که دوازده نسل با حضرتشان اختلاف زمانی داشت، در آن مکان دفن شده و سپس برخی فرصت‌طلبان آن‌را به امام علی(ع) منتسب کرده‌اند.
آقابزرگ تهرانی به نقل از علامه سید حسن صدر می‌گوید: نسخهای از کتاب «أنساب آل أبی طالب» را در کتابخانه علامه نوری دیدم که در بخشی از آن نگاشته شده بود که نویسنده آن وارد مزار معروف در بلخ شد و عبارت سنگ زیر صندوق را دید که چنین بوده است: "هذا قبر امیرالمؤمنین ابی الحسن علی بن ابی‌طالب بن عبیدالله بن علی بن الحسن بن الحسین بن جعفر بن عبیدالله بن الحسین الاصغر بن علی بن الحسین السبط".
از این‌جا دانسته می‌شود که او از نوادگان امام حسین(ع) بود و اشتراک در لقب و اسم و کنیه و نام پدر سبب اشتباه عوام شده و آن مزار را به امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت داده‌اند.[9]
سید محسن امین نیز مشابه این مطلب را در اعیان الشیعه نقل کرده است.[10]
آیت الله مرعشی نجفی در حاشیه خود بر کتاب «الفخری» می‌نویسد:
«قبر علی بن ابی‌طالب در نزدیک شهر بلخ زیارتگاه و معروف به مزارشریف است. عامه او را به عنوان قبر امیرالمؤمنین علی(ع) زیارت می‌کنند و منشأ این اشتباه اشتراک در اسم او و کنیه پدرش است».[11]
البته مشهور است که در آن بارگاه، حاجات زیادی برآورده می‌شود، اما باید توجه داشت که مردم در آن مکان در واقع به امام علی(ع) توسل می‌جویند و از سوی دیگر ممکن است شخص مدفون در آن‌جا نیز فردی جلیل القدر و صاحب کرامت باشد، علاوه بر آن‌که در بسیاری از موارد، افرادی به اشتباه، مطلبی را صحیح پنداشته و بر اساس آن دعای خود را تنظیم می‌کنند، و پروردگار نیز حاجت آنان را روا می‌کند.
در ضمن اگر بخواهیم ظهور کرامت را نشانه‌ای از صحت انتساب این مزار به امام بدانیم، در بارگاه ملکوتی امام علی(ع) در نجف اشرف صدها و هزاران برابر معجزه و کرامت رخ داده است و علاوه بر آن، صحت انتساب مزار موجود در نجف به امیرالمؤمنین(ع) با روایات فراوانی نیز ثابت شده است.[12]
[1]. در گذشته به شهر مزار شریف «خیر» و «خیران» و «خواجه خیران» می‌گفتند.
[2]. هروى، على بن ابو بکر، الإشارات إلی معرفة الزیارات، ص 69، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول، 1423ق.
[3]. ر. ک: زمچى اسفزارى، معین الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، محقق، سید محمد کاظم امام، ج 1، ص 156 – 161، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
[4]. همان، ص 156.
[5]. ر. ک: لاری، عبدالغفور، تاریخچه مزار شریف، محقق، مایل هروی، غلامرضا، ص 24 – 29، افغانستان، انجمن تاریخ و ادب، 1349ش.
[6]. ر. ک: خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، ج 4، ص 171 – 172، تهران، خیام، چاپ چهارم، 1380ش؛ خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ روضة الصفا، محقق، کیان‌فر، جمشید، ج 11، ص 5746 – 5747، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1380ش.
[7]. تاریخ حبیب السیر، ج 4، ص 172.
[8]. در زمینه روابط امام صادق(ع) و ابومسلم، ر.ک: طوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصل، ص 415، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، 1405ق؛ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربى، ج 3، ص 161، قم، دار الاسوة، 1416ق؛ شهرستانى، محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، ج 1، ص 179، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، 1364ش؛ ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 4، ص 229، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.
[9]. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 2، ص 375 – 376، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
[10]. امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، ج 3، ص 40، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406ق. البته در این کتاب، به جای «بنی الحسین»، کلمه «حسن» نوشته شده که مسلّماً اشتباه است.
[11]. مروزی، سید اسماعیل، الفخری فی انساب الطالبین، ص 64، قم، کتابخانه آیت الله نجفی، چاپ اول، 1409ق.
نظرات
