قرآن کریم در بیان اوصاف منافقان و تکذیب کنندگان رسالت پیامبر اکرم(ص)، پس از آن‌که از صفات عیب‌جویی، سخن‌چینى، مانع کار خیر بودن، تجاوز و گناه‌کاری آنان یاد می‌کند، در توصیفی برای این تبهکاران می‌فرماید: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ»؛[1] و پس از آن (همه صفات زشت) خشن، و سنگ‌دل و بی‌اصل و ریشه است.
در این آیه دو صفت دیگر از اوصاف منافقان بیان شده است:
1. «عتل»: عتل به کسى می‌گویند که بسیار غذا می‌خورد، و همه چیز را به سوى خود می‌کشد، و دیگران را از آن باز می‌دارد.[2] البته در تفسیری از امام صادق(ع) نقل شده است که مراد از «عتل» در این آیه به معناى فردی است که بسیار کفران نعمت می‌کند.[3]
2. «زنیم»: زنیم از ریشه «زنم» است که واژه «زنمه» نیز از همان ریشه می‌باشد. زنمه به قسمتى از گوش گوسفند می‌گویند که آویزان است، گویى جزء گوش نیست و تنها به آن آویزان است. و مراد از «زنیم» در این آیه، فردی است که اصل و نسب روشنى ندارد، و او را به قومى نسبت می‌دهند، در حالى‌که از آنها نیست؛[4] یعنی زنا زاده‌ای که منسوب به قومى است که در نسب واقعاً از آنها نیست.[5]
شعبى می‌گوید: «زنیم» کسى است که به بدى و شرارت شهرت داشته و هرگاه از شرّ و بدى یاد شود، مردم ناخودآگاه او را به یاد می‌آورند.[6]
امام على(ع) می‌فرماید: زنیم کسی است که ریشه و اصالت خانوادگى ندارد.[7]
از رسول خدا (ص) در معنای «عتل زنیم» سؤال شد، فرمود: «سیرى ناپذیر، بد خلق، پرخور، پرنوش و ستم‌گر است».[8]
بیشتر مفسران معتقدند که این آیه در شأن ولید بن مغیره[9] و یا أخنس بن شریق[10] نازل شده است.
نیز گفته شده است که از عبارت «بعد ذلک» که در این آیه موجود است، برداشت می‌شود که دو ویژگی اخیر(عتل) و (زنیم) از سایر رذائلى که برای منافقان و مخالفان پیامبر(ص) برشمرده شده، بدتر است.[11]
و ظاهراً این جمله اشاره به آن دارد که شخص مورد نظر، آن قدر داراى صفات خبیث است که دیگر جا ندارد در امر حق از او اطاعت شود: «وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاَّفٍ مَهین»،[12] و بر فرض هم که از آن خبائث صرف نظر شود، وى فردى تندخو، خشن و بی‌اصل و نسب است که اصلاً نباید در جوامع بشرى به مانند او اعتنا شود، و باید از هر جامعه‌‏اى طرد شود، و افراد جامعه نه به سخن او گوش دهند و نه در عملى پیرویش کنند.[13]
اما از طرفی به نظر می‌ر‌سد این صفات مقصود بالذات نباشند، بلکه در حقیقت کنایه‌‏هایى از صفاتى است که به اخلاق آدمى پیوستگى دارد. گواه این ادعا چیزى است که در خصوص ریشه کلمه و معنای آن در کتاب‌هاى لغت آمده است؛ لذا به نظر می‌‏رسد که این کلمه بسیارى از صفات شر و باطل را شامل می‌شود، و انسان در آن هنگام «عتل» است که انحراف او بسیار بزرگ بوده باشد و صفات بد یکدیگر را براى فرو فرستادن او به حضیض بدى و گناه‌کارى به مدد بخوانند، و همین امر است که سیاق قرآنى به آن اشاره کرده و «عتل» را از آخرین صفات خوانده و آشکار کرده است که پس از فراهم آمدن بسیارى از صفات بد در انسان پدید می‌آید: «بعد ذلک».[14]

---