یکی از مباحث مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت مسئله گفتن "آمین" بعد از حمد نماز است. در این جا پس از تبیین و آشنایی با دیدگاه موافقان گفتن آمین در نماز به نقد و بررسی آن، همراه با بیان روایات باب و نماز پیامبر پرداخته آن گاه نظریه شیعه را بیان خواهیم نمود.

از آن جایی که اختلاف در گفتن آمین "در نماز" بوده و نماز نیز از عبادات است. تذکر نکاتی لازم به نظر می رسد:

الف. در شریعت اسلام، عبادات اعم از واجب و مستحب، توقیفی و محدود هستند؛ به این معنا که انجام آن در کم و کیف متوقف به همان صورتی است که از شریعت و دین به ما رسیده است؛ یعنی ما به هیچ وجه حق کم و یا زیاد نمودن آن را نداریم و نمى‏شود هر کس بر اساس اندیشه و خواست خود برنامه‏اى براى کیفیت آن انتخاب نماید. این حکم مختص نماز نیست، بلکه شامل هر عبادتی؛ مثل: روزه، وضوء، تیمم، ادعیه مأثوره [1] و ... می شود. [2]

ب. مسلمانان اتفاق دارند که کلمه "آمین" جزء نماز نیست، [3] از این رو آنهایی که قائل بر مشروعیت و جواز گفتن آمین در نماز هستند نیاز به اثبات آن دارند؛ زیرا که اصل بر عدم جواز آمین در نماز است و برای اثبات آن نیاز به دلیل داریم و در صورت عدم اثبات، گفتن آن حرام و بدعت و باعث بطلان نماز است.

روایات آمین در نماز از نظر راوی دو دسته اند:

1. روایاتی که در سلسله سند آنها ابوهریره وجود دارد. مانند این روایت:

از پیامبر (ص) نقل شده است که آن حضرت فرمود: "وقتی که امام جماعت "و لا الضالین" گفت، شما "آمین" بگویید؛ چون ملائکه آمین می گویند؛ پس هر کس که آمینش با آمین فرشتگان همراه باشد تمام گناهان گذشته اش آمرزیده می شود". [4]

این دسته از روایات به علت وجود ابوهریره در سلسله سند آنها هیچ اعتباری ندارد. [5]

علی (ع) در باره او می فرماید: "ألا إنّ أکذب الناس أو قال: أکذب الأحیاء علی رسول الله أبوهریرة الدئسی"؛ دروغ گو ترین مردم (دروغ گوترین زنده ها)، نسبت به پیامبر، ابوهریره است. [6]

2. احادیثی که راویانش عبارت اند از: حمید بن عبدالرحمن بن ابی لیلی، ابن عدی، عبد الجبار بن وائل، سهیل بن ابی صالح، علاء بن عبد الرحمن و طلحه بن عمرو که هیچ کدام از آنها شرایط پذیرش روایت در آنها وجود ندارد؛ زیرا حمید بن عبدالرحمن بن ابی لیلی که دارای حافظه درستی نبوده و ضعیف است. ابن عدی نیز مجهول است، عبد الجبار بن وائل نمی تواند از پدرش نقل کند؛ چون او بعد از شش ماه از مرگ پدرش تازه متولد شده از این جهت روایت منقطع است؛ در باره سهیل بن ابی صالح و علاء بن عبد الرحمن، ابو حاتم می گوید: حدیثشان نوشته می شود، ولی حجیت ندارد و طلحه بن عمرو نیز متروک و حدیثش بسیار ضعیف است. [7]

با وجود این افراد ضعیف و غیر موثقی که در سند این احادیث وجود دارد، نمی توان به این احادیث اعتماد و عمل نمود.

بعضی ها برای توجیه گفتن آمین در نماز گفتند: عبارت آمین را به این جهت می گویند؛ چون "اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ" دعا است.

در پاسخ به این توجیه باید گفت: این عبارت با قصد دعا، دعا می شود، ولی قصد قاری، تلاوت است نه دعا و اگر جایز بود که با خواندن هر دعایی؛ مثل: رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ قِنا عَذابَ النَّار" قصد دعا نمود، پس باید جایز بود بعد از هر دعایی آمین گفت، اما کسی به این مسئله قایل نیست. [8]

علاوه بر این همان طور که سابقاً بیان شد، نماز از جمله عبادات است که توقیفی است، بر فرض این که بتوانیم در قرائت آن قصد دعا کنیم باز هم گفتن آمین جایز نیست؛ زیرا اساساً در امور عبادی (که توقیفی هستند) کم یا زیاد کردن در آن بدون مجوز شرعی بدعت و حرام خواهد بود؛ چرا که بدون تردید این کلمه (آمین) جزء قرآن و هم چنین دعای مستقل و تسبیحی نیست، بنابراین از این جهت مثل سایر کلماتی است که از دایره قرآن و تسبیح خارج است.

سخن پیامبر(ص) که می فرماید: "شایسته نیست که سخن انسان ها به نماز افزوده شود" [9] ، ما را از این کار نهی می کند؛ زیرا که بدون تردید این سخن انسان است نه خداوند. اگر کسی ادعا کند که آمین از اسمای خداوند است، می گوییم اگر چنین است، پس باید آن را در میان اسمای خداوند می یافتیم و می گفتیم: یا آمین، در حالی که کسی نگفته است که آمین از اسمای الاهی است. [10]

نماز پیامبر (ص)

بی گمان یکی از منابع معتبر احکام مسلمانان، سنت (قول، فعل و تقریر) پیامبر است، از این رو اگر از طریقی که همه قبول داشته باشند، سنت پیامبر (ص) در گفتن یا نگفتن "آمین" ثابت شود، بر ما حجت است و باید به آن عمل کرد.

دانشمندان و راویان و محدثان اهل سنت در سنن و صحاحشان نماز پیامبر (ص) را نقل کرده اند که ما عین آن را بیان می کنیم: محمد بن عمر بن عطاء می گوید: از ابو حمید ساعدی که در میان ده تن از اصحاب از جمله ابو قتاده بود شنیدم که گفت: آیا به شما اعلام کنم که نماز پیامبر (ص) چگونه بود؟ گفتند: چطور در حالی که نه بیشتر از ما از آن حضرت پیروی کردی و نه قبل از ما از اصحابش بودی! گفت: چرا همین طور است ... گفت: پیامبر هنگام نماز دو دستش را تا محاذی شانه هایش بالا می برد و تکبیر می گفت و در حالت قرار و استقرار، قرائت نماز را می خواند، بعد در حالی که دستانش را محاذی شانه هایش بالا می برد تکبیر می گفت، بعد رکوع می کرد و کف دو دستش را روی زانوها قرار می داد، سپس می ایستاد بعد در حالی که می گفت "سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ" سر از رکوع بر می داشت، بعد دو دستش را محاذی شانه هایش بالا می برد و در حالی که کامل ایستاده بود می گفت " اللَّهُ أَکْبَرُ"، بعد به سمت زمین می رفت و به سجده می رفت دو دستش را در کنارش می گذاشت، آن گاه سرش را بلند می کرد روی پای چپ می نشست و موقعی که سجده می کرد انگشتان پا را باز می کرد، بعد الله اکبر می گفت و سرش را بلند می کرد و مجدداً روی پای چپ می نشست تا این که قرار و آرام می گرفت، سپس رکعت دیگر را نیز به همین صورت بجا می آورد، وقتی که دو رکعت به اتمام می رسید، تکبیر می گفت در حالی که دو دستش محاذی شانه هایش بود همان طوری که در شروع نماز تکبیر گفته بود همین طور در بقیه نماز رعایت می کرد تا این که در رکعت آخر پای چپ را به عقب می کشید و روی آن پا می نشست. اصحاب گفتند: راست گفتی، پیامبر این چنین نماز می خواند. [11]

نکته ها

چند نکته در این حدیث قابل تأمل است.

1. با توجه به این که حمید از نظر تبعیت و صحبت رسول الله از آنها برتر نبود، طبعاً حساسیت آنها را برانگیخت.

2. از آن جایی که اعلام کرده بود که می خواهد نمازی را که پیامبر می خواند، بخواند لازم بود اصحاب پیامبر دقّت و وسواس بیشتری به خرج دهند.

3. ما می بینیم در این برنامه نمایشی به تمام ریزه کاری های نماز اشاره کرده است.

از این رو با توجه به این نکات و مقدمات و با توجه به این که از منابع شیعه و اهل سنت نقل شده که پیامبر (ص) فرمود: آن طور که می بینید من نماز می گزارم نماز بگزارید، [12] اگر ابو حمید چیزی بر نماز رسول الله می افزود و یا از آن کم می کرد به یقین آنها ساکت نمی نشستند و او را با خبر می کردند، از این رو وقتی که می بینیم ابو حمید در شرح نماز پیامبر (ص) از آمین چیزی نمی گوید و از طرف دیگر بقیه صحابه نیز او را به آن یادآوری نمی کنند و در مورد آن تذکر نمی دهند، پس به یقین می توان گفت که پیامبر (ص) در نمازشان آمین نمی گفتند و این عمل پیامبر برای ما حجت است.

علاوه بر این پیامبر (ص) فرمود: جایز نیست بعد از قرائت حمد "آمین" گفته شود. [13] امام صادق (ع) فرمود: در نماز جماعت، موقعى که امام جماعت سوره حمد را قرائت کرد، آمین نگویید. [14]

گذشته از این احادیث و دلایل، مرحوم صدوق روایتی نقل می کند که می فرماید: آمین در نماز از شعار مسیحیان اقتباس شده است‏. [15]

بنابراین با توجه به این که نماز از عبادات و توقیفی است و آمین جزء نماز نیست از این رو به فتوای علمای امامیه " گفتن آمین بعد از حمد حرام و نماز نیز باطل می شود". [16]