اساساً بزرگ‌ترین رسالت تمام پیامبران و جانشینان آنها تحوّل فکری و فرهنگی و ارتقای سطح دانش و فرهنگ مردم و افراد جامعه بوده و هست، امام سجاد(ع) نیز در همین راستا، علی‌رغم خفقان حاکم بر فضای جامعه آن روز، توانست رسالت خویش را در عرصه علمی و فرهنگی به بهترین وجه ممکن ایفا نماید و آثار ارزش‌مندی از خود به یادگار بگذارد.
تلاش‌های آن‌حضرت در حوزه‌های مختلف قابل بررسی است.
الف) آثار مکتوب
برخی از آثار مکتوبی که از آن‌حضرت به جای مانده عبارت‌اند از:
1. صحیفه سجادیه: صحیفه سجادیه که به خواهر قرآن، زبور آل محمد(ص) و انجیل اهل‌بیت(ع) شهرت دارد، سندش به امام محمد باقر(ع) و زید بن علی بن حسین می‌رسد، و شرح‌های بسیاری بر این اثر ماندگار نگاشته شده است که تنها در کتاب الذریعة از حدود هفتاد شرح یاد شده است.[1]
2. مناجات‌های پانزده‌گانه (مناجات خمسة عشر).‏[2]
3. رساله حقوق: امام سجاد(ع) در این رساله به تمام ابعاد زندگی و روابط انسان با آفریدگار و خویشتن و خانواده و جامعه و حکومت و معلم و دیگر کسان پرداخته است.[3] این رساله را ابوحمزه ثمالی، شاگرد امام سجاد(ع) نقل کرده است.[4]
4. مناجات انجیلیه: مناجات انجیلیه در برخی از کتاب‌های امامیه، از جمله در کتاب الصحیفة الثالثة السجادیة، تألیف علامه میرزا عبدالله اصفهانی نقل شده است.
علامه اصفهانی می‌گوید؛ «این مناجات مفصل‌ترین مناجاتی است که از امام سجاد(ع) بر جای مانده و من آن‌را در کتابی از مؤلفات قدماء امامیه دیده‌ام. این دعا معروف به انجیلیه است و وجه تسمیه آن این است که فقرات این دعا شبیه اکثر فقرات و مواعظ انجیل است که بر حضرت عیسی(ع) نازل شده، و نه انجیلی که هم‌اکنون بین مسیحیان است. گفتنی است که مضامین عالی این مناجات و سبک و سیاق عبارات آن خود قوی‌ترین دلیل بر صحت صدور آن از لسان معصوم است و حتی اگر سند آن ضعیف هم باشد، خود این مضامین بر صحت صدور آن از معصوم کفایت می‌کند. وانگهی برخی از متأخرین و متقدّمین علما این مناجات را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند؛ از جمله صاحب انیس العابدین، و ملا محسن کاشانی آن‌را در کتاب ذریعة الضراعة نقل کرده است».[5]
ب) زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره عاشورا
یکی از فعالیت‌های فرهنگی امام زین العابدین(ع) زنده نگه‌داشتن فرهنگ عاشورا بود. شهادت امام حسین(ع) و یاران آن‌حضرت در افکار عمومی برای حکومت اموی بسیار گران تمام شد و مشروعیت آن‌را زیر سؤال برده بود؛ لذا امام سجاد برای آن‌که قیام عاشورا بتواند تأثیرش را بر فرهنگ عمومی مردم بگذارد و به دست فراموشی سپرده نشود، هم با نقل گزارش‌های کربلا و هم با سوگواری برای شهیدان و زنده نگه‌داشتن خاطره آنان، مبارزه را ادامه داد. چگونگی برخورد امام سجاد با این موضوع، اثر و نتیجه سیاسی داشت. یادآوری مکرر فاجعه کربلا نمی‌گذاشت ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره‌ها فراموش شود؛ در این‌جا به روایاتی اشاره می‌شود که بر این حقیقت دلالت دارند:
1. از آن‌حضرت نقل شده است: زمانی که سپاه دشمن به سمت پدرم رو نمود، و قصد جنگیدن با پدرم و کشتن او را کرد، آن‌حضرت دستش را بلند نموده و دعا کرد: «اللَّهُمَّ أَنْتَ ثِقَتِی فِی کُلِّ کَرْبٍ وَ رَجَائِی فِی کُلِّ شِدَّة ...»؛ ^[6] پروردگارا! تو در هر سختى و اندوهى، تکیه‌گاه من و در هر شدت و سختى، امید من هستى.
2. فردی با نام منهال نقل می‌کند که در شام به امام سجاد(ع) عرض کردم: ای پسر رسول خدا! حال شما چطور است؟ چگونه شب را به صبح می‌آورید؟ امام فرمود: «وای بر تو، آیا هنوز نمی‌دانی که حال ما چگونه است؟! ما در این امت، مانند بنی اسرائیل گرفتار فرعونیان هستیم! مردان ما را کشته و زنان ما را زنده نگه‌داشته‌اند. ای منهال! عرب بر عجم می‌بالد که محمد مصطفی(ص)، از عرب است. قبیله قریش بر دیگر قبایل مباهات می‌کند که رسول خدا قریشی است. اما اینک ما فرزندان او هستیم که حقّمان غصب شده و خونمان به ناحق بر زمین ریخته شده است. ما را از شهر و دیارمان آواره کرده‌اند. پس "انا لله و انا الیه راجعون" از این مصیبت که بر ما گذشته است».[7]
3. امام هر وقت می‌خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می‌افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می‌شد. وقتی علت این کار را می‌پرسیدند، می‌فرمود: «هر وقت کشته شدن فرزندان فاطمه(س) را به یاد می‌آورم، گریه گلویم را می‌گیرد».
روزی خادم حضرت عرض کرد: آیا اندوه شما پایان ندارد؟! حضرت فرمود: «وای بر تو! یعقوب پیامبر که تنها یکی از دوازده پسرش ناپدید شده بود، در فراق فرزندش آن‌قدر گریست که چشمانش نابینا شد و از شدت اندوه کمرش خم شد، در حالی‌که پسرش زنده بود [و کاملاً از یافتن او ناامید نگشته بود]، ولی من ناظر کشته شدن پدرم، برادرم، عمویم و هفده نفر از بستگانم بودم که پیکرهایشان در اطرافم نقش زمین شده بود، پس چگونه ممکن است غم و اندوه من پایان یابد؟!».[8]
ج) نشر احادیث و سنت پیامبر(ص)
اگرچه دوران امام سجاد(ع) به دوران تقیه معروف است، اما آن‌حضرت در نهان و آشکار، به بیان سیره و سخنان پیامبر(ص) و امام علی(ع) می‌پرداخت.
در حقیقت می‌توان سید الساجدین را احیاگر فقه و علوم آل محمد(ص) و زمینه‌ساز، و در واقع بنیان‌گذار مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست. مکاتب و مراکزی که توسط شاگرد و فرزندش، امام باقر(ع) گسترش یافته، علوم اهل بیت(ع) را در دنیای آن روز منتشر کردند. نشر صحیح احکام و حلال و حرام‌های الهی، بیان معارف الهی، تربیت شاگردان و نیروهای عالم و شایسته، درس صبر و تحمل و مدارا، بی اعتنایی به دنیا، توجه به خداوند و راز و نیاز با خداوند، بخشی از معارف معرفتی و فرهنگی امام سجاد(ع) بوده است.
د) تربیت شاگردان
امام سجاد(ع) با تبیین معارف و فرهنگ اصیل تشیع، به مبارزه با جهل و خرافات و انحرافات فکری و اخلاقی جامعه پرداخت. آن‌حضرت در طی دوران امامت 34 ساله خود، زمینه‌ها را برای طرح و گسترش علوم آل محمد(ص) آماده کرد. وی با ستایش علم و تکریم عالمان و تربیت شاگردانی؛ مانند امام باقر(ع) و زمینه‌سازی‌های فکری، فرهنگی، معرفتی، سیاسی، عبادی و...، زمینه را برای گسترش فقه و تفسیر و حدیث توسط امام باقر و امام صادق(ع)، آماده ساخت.
در سایه تلاش‌های امام سجاد(ع)، افراد بسیاری از علم آن‌حضرت بهره‌مند شدند. به گونه‌ای که شیخ طوسی 171 نفر را از اصحاب و راویان و شاگردان مکتب امام سجاد(ع) نام برده است.
بزرگانی؛ مانند ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، سعید بن جبیر از شاگردان مکتب امام سجاد(ع) بودند.[9]
مناظرات علمی
امام سجاد(ع)، با فقیهان مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... جلسه مذاکره، مباحثه و مناظره علمی برقرار می‌کرد و تعالیم حیات‌بخش اسلامی را برای آنان، بیان می‌کرد. آن‌حضرت در زمره امامانی است که در زمان امامت خود مناظرات متعددی با مخالفان و موافقان داشته است.[10]

---