آنچه از امام علی(ع) در خطبه 234 نهج البلاغه نقل شده، از دو بخش تشکیل شده که در بخش اول آن، فلسفه اختلاف انسان‌ها با یکدیگر مطرح شده، سپس در بخش دوم – که پرسش در ارتباط با آن است - به برخی مصادیق اختلاف‌ها اشاره شده است.
آنچه در این خطبه به آن توجه شده، آن است که قضاوت ما نسبت به انسان‌ها نباید تنها بر اساس وضعیت ظاهری آنان باشد؛ زیرا این ملاک به تنهایی نمی‌تواند شخصیت انسان‌ها را معرفی نماید؛ چرا که گاهی مشاهده می‌شود انسان‌هایی از نظر ظاهری مورد پسند بوده، اما از دیگر جهات کمبودهایی دارند و یا ظاهر مورد پسندی نداشته، اما از ارزش‌های روحی و معنوی بالایی برخوردارند و گاهی هم از هر دو جهت(ظاهر و باطن)، خوب یا بدند:
«فَتَامُّ الرُّوَاءِ نَاقِصُ الْعَقْلِ وَ مَادُّ الْقَامَةِ قَصِیرُ الْهِمَّةِ وَ زَاکِی الْعَمَلِ قَبِیحُ الْمَنْظَرِ وَ قَرِیبُ الْقَعْرِ بَعِیدُ السَّبْرِ وَ مَعْرُوفُ الضَّرِیبَةِ مُنْکَرُ الْجَلِیبَةِ وَ تَائِهُ الْقَلْبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ وَ طَلِیقُ اللِّسَانِ حَدِیدُ الْجَنَان‏»؛[1]
گاهى زیبارویان کم خردند، بلند قامتان کم همت‌اند، پاکیزه‌کرداران بدقیافه‌اند، کوتاه‌قامتان دوراندیش‌اند، پاک‌نهادان ظاهر مناسبی ندارند، گاه هم سرگشته دل‌اند و هم پریشان عقل! و گاه هم زبان گویا و هم دل آهنینی دارند!
گفتنی است که آموزه‌های قرآن و بیانات ائمه اطهار(ع) ملاک برتری انسان‌ها را میزان تقوا و مقام روحی و معنوی آنان دانسته است؛[2] از این‌رو امام علی(ع) در این فراز از خطبه در مقام ارائه فرمولی نیست که بیانگر چگونگی ارتباط ویژگی‌های جسمی و روحی باشد،[3] بلکه به دنبال بیان این واقعیت است که ویژگی‌های نیک و بد جسمی و روحی با آن‌که قابل جمع بوده و زیبارویانی داریم که مانند حضرت یوسف(ع) در بالاترین حد از عقل و دوراندیشی بوده‌اند و افراد بدصورتی را نیز می‌توان مشاهده کرد که بد سیرت و بدکردار هم بوده‌اند و افرادی هم مشاهده می‌شوند که به صورت مشترک، واجد و یا فاقد صفات جسمی و روحی پسندیده‌اند، اما نباید گمان کرد که زیبایی جسمی و روحی همواره به صورت موازی قابل ارزیابی هستند، بلکه به عنوان نمونه چه بسا افرادی با زیبایی‌های جسمی وجود دارند که دارای ویژگی‌های نکوهیده رفتاری می‌باشند و صد البته این سخن امام علی(ع) اطلاق نداشته و شامل تمام زیبارویان – و حتی اکثریت آنان – نمی‌باشد.
 

---