«اصحاب صفه» یا «اهل صفه»، گروهی از مهاجران فقیر بودند که به دلیل نداشتن خانه و زندگی و یا فامیل در شهر مدینه، ناگزیر ابتدا بخشی از مسجد النبى(ص) را برای جا و مکان برگزیدند و در آن‌جا استراحت می‌کردند.[1] و سپس صفّه‌ای(سایبانی) برای آنان در کنار مسجد آماده شده و به آن‌جا منتقل شدند.
تعدادی از افراد معروف اهل صفه عبارت بودند از بلال، ابو عبیده، ابو یقظان، عمار بن یاسر، عبد اللّه بن مسعود، عتبة بن مسعود، مقداد بن اسود، عتبة بن غزوان، زید بن خطاب، ابو کبشه.[2]
برخی از مورّخان و مفسّران تعداد آنها را نزدیک به چهار صد نفر،^[3] و برخی تا حدود هفت صد نفر نیز اعلام کرده‌اند.[4]
نخستین فرد مهاجری که اسلام را پذیرفت و جایى در مدینه نداشت، جوانى از اهل یمامه به نام «جویبر» بود.[5]
جویبر چون جایى براى زندگی در مدینه نداشت، پیامبر(ص) به او اجازه داد شب‌ها در مسجد بخوابد، بعدها که تعداد مهاجران مسلمان بیشتر شد، و همگى در مسجد سکنا گزیده بودند، این امر وضع مسجد را از هر جهت دچار اختلال می‌‏کرد؛ لذا دستور داده شد که همه آنها را به خارج مسجد ببرند، و تمام درهایى که از خانه‌ هاى اصحاب به سوى مسجد گشوده می‌شد، به فرمان پیامبر(ص) بسته شد، مگر در خانه على و فاطمه(س).[6]
این‌جا بود که پیامبر دستور داد محلى را در بیرون مسجد با شاخه درختان خرما مسقف کنند، و مهاجران و فقیران مسلمان در آن‌جا سکنا گزینند. آنها به دلیل سکونت در آن «صفه» به «اصحاب الصفه»، یا «اهل صفه» معروف شدند. و خود پیامبر(ص) شخصاً از آنها سرکشى می‌‏کرد، و نان، خرما و مواد غذایى دیگر براى آنها می‌‏برد و مسلمانان نیز مراقب آنها بودند، و از طریق زکاة و انفاق‌هاى دیگر به آنها کمک می‌‏کردند.
آنان اهل ریاضت بودند که مستقیما از معدن نبوت کسب فیض می‌کردند؛ و در جنگ‌هاى اسلامى شرکت ‏کرده و مخلصانه جهاد می‌‏نمودند؛ از این‌رو بعضى از آیات قرآن در فضیلت، صفا، پاکى و قداستشان نازل شده است.[7]
مانند آیه شریفه 273 سوره بقره که امام باقر(ع) فرمود؛ در مورد آنها نازل شده است: «لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ...»؛[8] این صدقات از آن بینوایانى است که خود را در طاعت حق محصور کرده‌‏اند و در طلب قوت ناتوانند و آن‌چنان در پرده عفاف‌اند که هر کس حال ایشان را نداند می‌پندارد که از توانگران‌اند. آنان را از سیمایشان می‌‏شناسى که به اصرار از کسى چیزى نخواهند.
برخی از اصحاب صفه به گونه‌ای در مضیقه اقتصادی بودند که حتی لباس برای پوشش کامل بدن نداشتند.[9] بر اساس برخی گزارش‌ها حدود سی نفر از آنها با بالا تنه عریان پشت سر پیامبر نماز می‌گزاردند.[10] همین فقر اصحاب صفه باعث شد تا گاهی از سوی اشراف انصار مورد تحقیر قرار گیرند. در همین راستا نقل می‌کنند؛ روزی مردی از انصار نزد پیامبر(ص) آمد و مشاهده نمود که فردی از اهل صفه، چسبیده به پیامبر و در کنار آن‌حضرت نشسته است، و پیامبر با او سخن می‌گوید. مرد انصاری وقتی این وضعیت را دید با فاصله از آنها نشست. پیامبر فرمود بیا جلو، اما مرد انصاری از این کار پرهیز کرد که رسول خدا(ص) فرمود: می‌ترسی فقرش به تو سرایت کند؟! انصاری درپاسخ گفت: این افراد را از خود دور کن! در این هنگام بود که این آیه نازل شد:^[11] «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ»؛[12] کسانى را که هر بامداد و شبان‌گاه پروردگار خویش را می‌‏خوانند و خواستار خشنودى او هستند، از خود مران. نه چیزى از حساب آنها بر عهده تو است و نه چیزى از حساب تو بر عهده ایشان. اگر آنها را طرد کنى، در زمره ستم‌کاران خواهی بود.
به همین سبب بود که خداى تعالى در آیه 273 سوره بقره به مسلمانان سفارش کرد تا مراقب وضع آنان باشند، و لذا آنان آنچه که از غذایشان زیاد می‌‏آمد، هنگام عصر براى اصحاب صفه می‌آوردند.[13]

---