مفسران در تفسیر آیه یک سوره نجم - وَ النَّجْمِ إِذا هَوى؛ سوگند به ستاره هنگامى که افول مى‏کند- احتمالات متفاوتی داده اند که همه این احتمالات می تواند درست باشد. گفتنی است که انتخاب و ترجیح و برتری یکی از این نظریات بر دیگری زمانی الزامی است که این دیدگاه ها در تضاد با هم باشند و جمع میان آنها امکان پذیر نباشد و ما موظف به پذیرش و انتخاب یکی از آنها باشیم، در حالی که در این مورد چنین نیست. این ادعا به ویژه با توجه به روایات وارد شده در ذیل آیه و دقت در آنها چندان بدون دلیل نیست.

گروهی برآنند که منظور از نجم "قرآن کریم" است؛ چرا که متناسب با آیات بعد در باره وحى است، و تعبیر به "نجم" به این دلیل است که عرب از چیزى که به صورت تدریجی و در فاصله های زمانی مختلف انجام مى‏گیرد، تعبیر به "نجوم" مى‏کند، و از آن جا که قرآن در طول 23 سال، و در مقاطع مختلف بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده، به عنوان "نجم" از آن یاد شده است، و منظور از"إِذا هَوى‏" نزول آن بر قلب مبارک رسول خدا (ص) است.[1]

جمعى دیگر آن را اشاره به یکى از ستارگان آسمان؛ مانند "ثریا" یا "شعرى" دانسته‏اند؛ چرا که این ستارگان از اهمیت خاصى برخوردار هستند. بعضى نیز گفته‏اند منظور از"النجم" شهاب هایى است که به وسیله آن شیاطین از صحنه آسمان رانده مى‏شوند، و عرب این شهاب ها را "نجم" مى‏نامد.[2]

برخی معتقدند اطلاق واژه "النجم" و "الف و لام" در "النجم" که الف و لام جنس است، اقتضا مى‏کند، سوگند به همه ستارگان آسمان باشد که از نشانه‏هاى بارز عظمت خداوند، و از اسرار بزرگ جهان آفرینش اند.[3]

گفتنی است که این آیه نخستین آیه نیست که در آن به موجودات عظیمى از جهان خلقت سوگند یاد شده باشد، بلکه در آیات دیگر قرآن نیز به خورشید، ماه و ... سوگند یاد شده است.

از امام باقر (ع) در باره این که خداوند به مخلوقاتش سوگند می خورد روایت شده است: "خدای متعال می تواند به هر یک از مخلوقاتش قسم بخورد، اما مخلوقات نمی توانند سوگند یاد کنند، مگر به خداوند".[4]

تکیه بر غروب ستارگان، در حالى که طلوع آنها بیشتر جلب توجه مى‏کند، شاید به این دلیل باشد که غروب ستارگان دلیل بر حدوث آنها است، همچنین دلیلى است بر نفى عقیده ستاره ‏پرستان، آن گونه که در داستان حضرت ابراهیم (ع) آمده است:[5]

"فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ"؛ هنگامى که تاریکى شب او را پوشانید ستاره‏اى مشاهده کرد، گفت: آیا این خداى من است؟ اما هنگامى که غروب کرد گفت من غروب کنندگان را دوست ندارم.[6]

به هر حال، اکنون باید دید دلیل این که خدای تعالی در اوّل سوره این سوگند را یاد کرده برای چیست؟ آیا دلیل خاصی دارد و عنایت ویژه ای در آن نهفته است؟ یا نه، پاسخش در آیه بعد بیان شده است. آیه بعد این پرسش را چنین توضیح مى‏دهد: "رگز دوست شما (محمد) منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است: "ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوى‏"؛ او همیشه در مسیر حق گام بر مى‏دارد، و در گفتار و کردارش کمترین انحرافى نیست. منظور از کلمه "صاحبکم- رفیقتان" رسول خدا (ص) است، و معناى آیه این است که همنشین شما از آن طریقى که او را به غایت و هدف مطلوبش برساند بیرون نشده، و در اعتقاد و رأیش از آن طریقه خطا نرفته است. خلاصه این که او نه در آن هدف مطلوب یعنى سعادت بشرى که همان عبودیت خداى تعالى است خطا رفته، و نه در طریقى که به آن هدف منتهى مى‏شود.[7]

برخی نیز گفته اند تعبیر به "صاحب" که به معناى دوست و همنشین است، ممکن است اشاره به این باشد که آنچه او مى‏گوید از روى محبت و دلسوزى براى شما است.[8]

خداوند در این بیان مى‏خواهد هر گونه انحراف، جهل، گمراهى و اشتباه را از ساحت پیامبر (ص) نفى کند، و تهمت هایى را که در این زمینه از سوى دشمنان به او زده مى‏شد، خنثا نماید. به همین دلیل است که به دنبالش می فرماید: "وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏"؛ او هرگز از روى هواى نفس سخن نمى‏گوید؛ چرا که سرچشمه تمام گمراهی ها پیروی از هوای نفس است. آن گونه که خود قرآن کریم می فرماید: "وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ"؛ از هواى نفس پیروى مکن که تو را از طریق خداوند گمراه مى‏سازد.[9]

امام علی (ع) نیز در این باره چنین می فرماید: "...اما اتباع الهوى فیصد عن الحق"؛ اما پیروى از هواى نفس انسان را از راه خدا باز مى‏دارد.[10]

نجم در روایات

در ذیل آیه یک سوره نجم روایات فراوانی - در این که منظور از نجم چیست- از ائمه (ع) وارد شده است که ما در این مقال جهت اختصار به دو نمونه اشاره می کنیم و اهل تحقیق را به منابع روایی و حدیثی ارجاع می دهیم:

1. عن ابی جعفر (ع) قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‏ قَالَ أُقْسِمُ بِقَبْضِ مُحَمَّدٍ إِذَا قُبِض‏؛ امام باقر (ع) می فرماید: "قول خدای متعال در والنجم اذا هوی، قسم به پیامبر است زمانی که دیده از این جهان فرو می بندد.[11]

2. فس، [تفسیر القمی‏] وَ النَّجْمِ إِذا هَوى‏ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذا هَوى‏ لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ وَ هُوَ فِی الْهَوَاءِ هَذَا رَدٌّ عَلَى مَنْ أَنْکَرَ الْمِعْرَاجَ وَ هُوَ قَسَمٌ بِرَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ هُوَ فَضْلٌ لَهُ عَلَى الْأَنْبِیَاءِ"؛ در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است؛ نجم رسول خدا است، و اذا هوی زمانی است که در آسمان ها سیر داده شد و این در رد کسانی است که منکر معراج هستند. براین اساس خداوند از میان پیامبران تنها به رسول الله (ص) سوگند یاد کرده و این نشانه برتری وی بر سایر پیامبران (ع) است.[12]