معنای «و جه»

دو کلمه «وجه» و «جهت» به یک معنا است. و وجه هر چیزى در عرف عام، به معناى ناحیه‌‏اى از آن چیز است که با غیر روبرو می‌شود و ارتباطى با آن دارد. همچنان‌که وجه هر جسمى سطح بیرون آن است. و وجه انسان، آن طرفى است که با آن با مردم روبرو می‌‏شود.[1]

وجه خدا چیزى است که با آن براى خلقش نمودار است که خلقش هم با آن متوجه درگاه او می‌‏شوند. و این همان صفات کریمه او از حیات، علم، قدرت، سمع و بصر است. همچنین هر صفتى از صفات فعل؛ مانند صفت خلقت، رزق، مغفرت و رحمت. و همین طور نشانه‌های او، وجه خدا هستند.[2]

مقصود از «وجه الله» در آیه شریفه

در این‌که مقصود از «وجه الله» در آیه شریفه «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَه» چیست، از سوی مفسران قرآن کریم دو احتمال مطرح شده است:

1. بعضى‏ از مفسّران گفته‌‏اند: مراد از «وجه»، ذات بوده و معنایش این است که هر چیزى از بین رفتنى است، مگر ذات خدا.[3] طبق این احتمال، آیه شریفه ارتباطی به سؤال مطرح شده ندارد.
2. برخی دیگر می‌گویند: مراد از «وجه»، هر چیزى است که به نوعی منسوب به خدا است. از اسما و صفاتش گرفته تا ادیان و اعمال صالح بندگان. و همچنین مقرّبان درگاهش، از پیامبران(ع)، ملائکه، شهدا و مؤمنانی که مشمول مغفرتش شده باشند؛ همه و همه وجه خدایند.[4]

طبق این احتمال، هر موجودى را که تصور کنیم، فى نفسه هالک و باطل است، و حقیقتى جز آنچه که از ناحیه‌ی خداى تعالى به آن افاضه شده ندارد، و آنچه که منسوب به خداى تعالى نباشد از حقیقت به طور کلى خالى است، و جز وهم، چیزی نیست و یا سرابى است که خیال، آن‌را به صورت حقیقت، جلوه داده است. مانند بت‌ها که حقیقتی جز سنگ یا چوب یا فلز ندارند.[5] و نیز مانند انسان که موجودى است که خدا در آفرینش خود، روح و جسمى در او به کار برده، و همچنین صفات کمال انسانی، همه صنع خدا و منسوب به او است. پس، از حقیقت، آن مقدارى در نزد ما است که خدا به فضل خود افاضه‌‏اش کرده باشد، و آن افاضه، آیات او است، که بر صفات کریمه او از رحمت، رزق، فضل، احسان و ... دلالت می‌کند.

بر این اساس، حقیقتى که در واقع ثابت است، و هرگز هلاکت و بطلان ندارد، عبارت است از صفات کریمه خدا، و نشانه‌های او، که همه آنها با ثبوت ذات مقدسش ثابت اند.[6] با توجه به این‌که، این جهان بر اساس تحول و تبدّل به پایان خواهد رسید، ناگزیر وجود دیگر کامل‌ترى به دنبال خواهد داشت و پایان رسیدن این جهان مادی، به معنای هلاکت و نابودی محض نیست؛ بلکه، عبارت از انتقال از عالم دنیا به عالم آخرت و قیامت است.[7]

به هر حال، بنابر هر دو احتمال، مراد از آیه شریفه این است که: غیر از خداى تعالى هر موجودى که تصور شود، ممکن الوجود است، هر چند که به ایجاد خداى تعالى وجود یافته، از نظر ذات خودش، معدوم و هالک است. تنها موجودى که فى نفسه راهى براى بطلان و هلاکت در او نیست، ذات خداوند است.[8]

بر اساس احتمال دوم در مورد آیه شریفه، باید روشن شود که مصداق بارز و حقیقی «وجه الله» چه کسانی هستند؟

«وجه الله» چه کسانی هستند؟

به طور کلی، هر چیزی که جنبه الهی داشته و به نوعی منسوب به خدا باشد -همان‌طور که در احتمال دوم در مورد آیه شریفه گفته شد- وجه الله است. قرآن کریم می‌فرماید:

«مشرق و مغرب، از آن خدا است! و به هر سو رو کنید، خدا آن‌جا است! خداوند بی‌نیاز و دانا است!».[9]

هر کجا نظر شود آن‌جا «وجه الله» است؛ زیرا علم و قدرت او همه جا و همه چیز را فرا گرفته است. همان‌طور که امام علی(ع) می‌فرماید:

«ستایش، سزاوار خدایی است که با آفرینش خود، برای مخلوقاتش تجلّی و ظهور می‌کند».[10]

پس، سراسر هستی، آیینه تجلّی خدا است و او خود را در آن نشان می‌دهد.

از آن جهت که انسان، یکی از مخلوقات الهی و جانشین خدای متعال در زمین است: -(به خاطر بیاور) هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روى زمین، جانشینى قرار خواهم داد-[11] دارای بالاترین مقامی است که می‌توان تصور نمود. و از آن‌جا که خداوند به عنوان مالک و صاحب اصلی جهان، دارای مقام و منزلت والایی است، جانشین او نیز مظهر و جلوه‌ای از اسما و صفات او و وجه الله است. و این کرامت و شرافت و بزرگواری در ذات همه‌ی انسان‌ها نهاده شده است.

در این بین، انسان کامل، آیینه تمام‌نمای صفات جمال و جلال حضرت حق بوده و در تسمیه به اسما و صفات الهی، از تمامی موجودات عالم وجود، برتر است و گفتار، اعمال، تقریر، سکوت و بالأخره همه شئون زندگی انسان کامل، نشان دهنده خدا است؛ چون همه چیز او برای خدای متعال است.[12] پس، انسان کامل، وجه الله اعظم و برتر، از بین دیگر موجودات است.

با نگاهی به احادیث، درمی‌یابیم که رسول اکرم(ص)، امام علی(ع)، حضرت زهرا(س) و دیگر امامان(ع) دارای جایگاه ویژه بوده و مصادیق حقیقی انسان کامل و وجه الله‌اند که دارای مرتبه خاص وجودی و اعلا در عالم وجود هستند؛ زیرا آن بزرگواران، مظهر «اسم اعظم» خدای سبحان هستند.

در این میان، امام علی(ع) هم مخلوق و موجودی است که در مخلوق بودن، حق مطلب را به خوبی ادا نموده و اسمای حسنای الهی، در وجود او به خوبی تجلّی کرده و جمال و جلال مطلق حضرت حق را نشان می‌دهد، آن‌حضرت(ع) مظهر «اسم اعظم» خدا است. اسم اعظم، مقامی است که هرکس به این مقام بار یابد، می‌تواند در عالم تصرّف کند و منشأ کارهای خارق العاده شود.[13] و این یعنی، وجه الله بودن امام علی(ع) و دیگر ائمه معصومین(ع).

در بسیاری از روایات وجه الله را انبیا و ائمه معصومین(ع) دانسته‌اند که به برخی اشاره می‌شود:

1. امام رضا(ع) به اباصلت می‌فرماید:

«... وجه خدا أنبیاء، رسل و حجج او است که به وسیله و وساطت آنان به خدای عزّ و جلّ و دین و معرفت او متوجّه گردند... و خدای عزّ و جلّ فرمود: «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ».[14]

2. امام صادق‌(ع) در مورد آیه «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ» ‏فرمود: «ما وجه خداییم که باید از آن‌جانب به سوى خدا رفت».[15]

پس، امام علی(ع) -و دیگر ائمه معصومین(ع) که همه از نور واحدند،[16]-  چون مظهر اسما و صفات الهی بوده‌اند، نابود نمی‌شوند، هر چند در جهان مادی هم اکنون آنان را به صورت جسم مادی نمی‌بینیم، ولی از جنبه معنوی و گوهر روح، در ذات خود ثابت و دارای بقاء هستند.[17]

جمع‌بندی:

معنای وجه الله بودن امام علی(ع) که مصداق حقیقی و بارز انسان کامل بوده، این است که آن‌حضرت، مظهر و آیینه تمام‌نمای اسما و صفات و اسم اعظم الهی است، هر چند آن‌حضرت را از جهت جنبه حسّی و طبیعت مادی و بدن عنصری، در این دنیا نمی‌بینیم؛ اما از جهت جنبه روحانی و وجه الله بودن مانند خود ذات مقدس الهی نابود نشده و باقی هستند.[18]

[1]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوى همدانى، سید محمد باقر، ج 16، ص 134، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1374ش؛ قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج 7، ص 184، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.

[2]. ترجمه تفسیر المیزان، ج 16، ص 134.

[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 16، ص 189، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش؛ طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مترجمان، ج 18، ص 246، تهران، فراهانی، چاپ اول، 1360ش.

[4]. ترجمه تفسیر المیزان، ج 7، ص 144؛ همان، ج 16، ص 134.

[5]. البته، بت‌‏پرستان هر چند که وجود بت را هم منسوب به خداى تعالى می‌‏دانند، و معترف‌اند که وجود آن از ناحیه خدا و وجه او است، مگر این‌که آنها را مستقل در تدبیر دانسته و تدبیر آنها را منسوب به خدا نمی‌دانستند، و به همین جهت آنها را می‌پرستیدند، و خدا را نمی‌‏پرستیدند، و حال آن‌که هیچ موجودى در هیچ اثرى مستقل نیست، پس در عالم هستى هیچ موجودى به غیر از خداى سبحان مستحق پرستش نیست. ترجمه تفسیر المیزان، ج 16، ص 135.

[6]. همان، ج 16، ص 134- 135.

[7]. همان، ج 16، ص 137- 138.

[8]. همان، ج 16، ص 136.

[9]. بقره، 115. «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیم‏».

[10]. سید رضی، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 155، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. «الْحَمْدُ للَّهِ الْمُتَجَلّی لِخَلْقِهِ بِخَلْقِه‏».

[11]. بقره، 30. «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَة...».

[12]. جوادی آملی، عبدالله، علی(ع) مظهر اسمای حسنای الهی، تنظیم، بندعلی، سعید، ص 13، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، 1380ش.

[13]. حسن زاده آملی، حسن، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، ص 58- 59، قم، قیام، چاپ سوم، 1381ش؛ علی(ع) مظهر اسمای حسنای الهی، ص 14؛ شجاعی، محمد، انسان و خلافت الهی، ص 25 – 38، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول، 1362ش.

[14]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 4، ص 3، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

[15]. همان، ص 5، ح 10.

[16]. همان، ج36، ص 281 و 223. «یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُ عَلِیّاً وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ نُورٍ وَاحِد...».

[17]. ر. ک: حسن زاده، حسن، نهج الولایة، ص 8 – 14، قم، نشر الف، لام، میم، چاپ دوم، 1385ش.

[18]. برای آگاهی بیشتر به پاسخ 7236 (سایت: 7354) (معنای زنده بودن پیامبر و اهل بیت و دلایل آن) رجوع کنید.