ادبیات عرب پیچیدگی‌هایی دارد و افرادی که از پیچ و خم‌‌های این زبان بی‌اطلاع بوده و یا آن‌که آگاه بوده‌، اما در صدد ورود اشکال به قرآن‌اند، ادعاهایی را مبنی بر نقض قواعد عربی در قرآن مطرح می‌کنند. آنچه کاربر محترم در ارتباط با آیه «وَ أَسَرُّواْ النَّجْوَى الَّذِینَ ظَلَمُواْ»[1] نقل کرده ‌است، یکی از این اشکالات است که در فضای مجازی مطرح می‌شود.

در پاسخ به این ابهام باید گفت؛ هرچند که قاعده مطرح‌شده در پرسش صحیح است و طبق قواعد اولیه، اگر «الذین» را فاعل بدانیم، فعل قبل از آن نباید به صورت جمع باشد؛‌ اما باید به این نکات توجه داشت:

1. این قاعده‌ای لازم الاجرا نبوده و خلاف آن نیز در زبان عرب و اشعار آن، فراوان به چشم می‌خورد که با وجود فاعلی که اسم ظاهر و جمع است، فعل آن نیز به صورت جمع آورده شده است و نمونه‌ای که برای آن اعلام می‌شود، عبارت معروف «أَکَلَونی البراغیث» می‌باشد.[2]
2. برخی نیز «الذین» را فاعل برای فعلی دانسته‌اند که با توجه به قرائن قبلی حذف شده است.[3]
3. علاوه بر آن؛ اما هیچ دلیلی وجود ندارد که «الذین» - که اسمی مبنی بوده و اعراب مشخصی ندارد - را لزوما فاعل فعل «أسروا» در نظر بگیریم، بلکه ممکن است جایگاه دیگری در جمله داشته باشد.
4. در راستای بند قبلی، در صورتی که فاعل فعلی به صورت ضمیر در آن فعل آمده باشد؛ اما اسم ظاهر مرفوعی نیز بعد از آن وجود داشته باشد که شایستگی فاعل شدن را دارد، می‌توان آن‌را بدل و یا عطف بیان از ضمیری دانست که نقش فاعل را بر عهده دارد.[4] در آیه‌ای که در صدد توضیح آن هستیم، شاید از آن جهت که مرجع ضمیر فاعلی فعل «اسروا»، در دو آیه پیشتر ذکر شده است(الناس) و مخاطب نسبت به آن بعید العهد شده است، بدلی برای ضمیر فاعل ذکر می‌شود تا این بُعد جبران شود. از جهتی دیگر «الذین» می‌تواند عطف بیان باشد و برای بیان خصوصیات ضمیر فاعلی «اسروا» ذکر شده باشد؛ چرا که مرجع ضمیر (الناس) از لحاظ معنا بسیار عام است؛ و با آوردن این عطف بیان، معنایی روشن‌تر ارائه شده و (الناس) تنها به افراد ظالم (الذین ظلموا) محدود شده است.
5. برخی نیز معتقدند که ارتباط «الذین» با فعل قبلی قطع شده و «الذین ظلموا» خبر برای مبتدایی محذوف است؛ یعنی «هم الذین ظلموا».
6. کسائی نیز این احتمال را مطرح کرده است که «الذین» مبتدای مؤخر بوده و خبرش - که جمله‌ی «اسروا النجوی» است - بر آن مقدم شده است.
7. می‌دانیم یکی از نقش‌ها در کلام عرب، اختصاص است. این نقش برای کلمه‌ای در نظر گرفته می‌شود که در جمله به صورت منصوب به کار برده می‌شود و هیچ عاملی در جمله برای آن نیامده است، ولی در واقع مفعول برای فعل محذوفی است که ذکر آن جایز نیست و واجب التقدیر است. این نوع استعمال، برای مدح یا ذم به کار می‌رود. به عنوان مثال در آیه‌ی «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ»[5] عبارت «اهل البیت» اختصاص به مدح دارد.

در آیه مورد بحث ما نیز کلمه «الذین» می‌تواند از باب اختصاص، محلا منصوب باشد. همچنین می‌توان صرف نظر از باب اختصاص، آن‌را مفعولی برای فعل محذوف «أعنی» نیز بدانیم.

8. گروهی از مفسران نیز «الذین» ‌را وصف و نعت برای «الناس» دانسته‌اند که در آیه‌ی اول این سوره ذکر شده است. در این صورت واژه‌ی «الذین» محلا مجرور خواهد بود.[6]

همان‌گونه که ملاحظه فرمودید، بدون آن‌که تغییر چندانی در معنایی آیه به وجود آید، چندین چینش نحوی صحیح و منطبق با قواعد ادبیات عرب را می‌توانیم برای آن در نظر بگیریم، صرف نظر از آن‌که آیات قرآن، محور تنظیم و راستی‌ آزمایی ادبیات  عرب می‌باشد نه آن‌که قرآن را بخواهیم با استفاده از قواعد ادبی راستی آزمایی کنیم.

[1]. انبیاء، 3.

[2]. الشاطبی، ابو اسحاق ابراهیم بن موسی، المقاصد الشافیه فی شرح الخلاصه الکافیه(شرح الفیه ابن مالک)، ج 2، ص 555 – 557، مکه مکرمه، معهد البحوث العلمیه و احیاء التراث الاسلامی بجامعه ام القری، چاپ اول، 1428ق.

[3]. نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد، اعراب القرآن، ج 3، ص 46، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1421ق.

[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 62، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[5]. احزاب، 33.

[6]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عبد الباری عطیه، ج 9، ص 10، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق.