خداوند در سوره «الرحمن»، ‌تعدادی از نعمت‌ها و نمائی از قدرت خود را بیان می‌فرماید؛ مانند این آیه: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ. بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ».[1] سپس این دو دریا را این‌گونه توصیف می‌کند: «از آن دو دریا لؤلؤ و مرجان بیرون می‌آید».[2] و در آیه دیگری منظور از «البحرین» (دو دریا) به روشنی به دست می‌آید:‌ «او است که دو دریا را به هم در آمیخت، این شیرین و گوارا و آن شور و تلخ، و میانشان مانعى قرار داد نفوذ ناکردنى تا با هم مخلوط نشوند (گویا هر یک به دیگرى می‌گوید) دور باش و نزدیک نیا».[3] بنابر این، منظور از دو دریا، دریای آب شیرین و دیگری دریای آب شور است.
حال با توجه به نکاتی که در ذیل می‌آید، می‌توان مراد آیه را فهمید:
1. این دو دریا با یکدیگر برخورد و با هم مناسبت دارند، اما در عین حال هیچ‌یک نمی‌تواند بر دیگری غلبه کند؛ زیرا در میان این دو حائل و مانعی وجود دارد. این دو دریا با دو ویژگی متفاوت در کنار یکدیگر هستند، اما مانعی در این میان وجود دارد که به هیچ‌یک اجازه نمی‌دهد بر دیگری غلبه پیدا کند و این به حق نشانی بزرگ از قدرت و عظمت الهی است؛[4] لذا خداوند در ادامه می‌فرماید: «فَبِأَىّ‏ِ ءَالَاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ».[5]
2. در این‌که مراد از این دو دریا کدام دریاها و یا رودها است، اختلافاتی وجود دارد:
یک. رودخانه‌هاى عظیم آب شیرین هنگامى که به دریاها و اقیانوس‌ها می‌ریزند معمولاً دریایى از آب شیرین در کنار ساحل تشکیل می‌دهند و آب شور را به عقب می‌رانند و عجب این‌که تا مدت زیادى این دو آب شیرین و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آمیخته نمی‌شوند[6] و این به حق فصلی از عجائب الهی است که مایه عبرت بشر است.
دو. برخی از مفسران این دو دریا را به برخی از دریاهای امروزی معنا کرده‌اند.[7] البته بر این تفاسیر نیز انتقاداتی وجود دارد.
سه. برخی از مفسران نیز این‌گونه تقریر کرده‌اند که منظور از دو دریا، دریای زمین و آسمان است، به این معنا که وقتی آب بخار می‌شود و به آسمان می‌رود و ابرها را تشکیل می‌دهد. این آب‌ها شیرین هستند و جدا از آب شور دریا.[8] البته این تفسیر نیز خالی از اشکال نیست که لفظ دریا را نمی‌توان بر ابر و امثال آن اطلاق کرد.
3. خداوند از مانعی که میان این دو دریا است این‌گونه تعبیر می‌فرماید:‌ «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ ... »؛‌ در این‌که منظور از این برزخ چیست؛ اقوالی وجود دارد:
الف. بسیاری از تفاسیر با عبارت «حاجز من قدرة الله» از آن یاد کرده‌اند.[9] به نظر می‌رسد این تعبیر نوعی ابهام با خود دارد و تنها بیان کننده این نکته است که قدرت الهی بر این امر تحقق گرفته و مانع این امر عجیب شده است. حال آیا قدرت الهی بر امری تحقق گرفته و آن نقش واسطه را بازی کند یا نه، ‌از این قول جوابی به دست نمی‌آید. در نهایت، این نظریه با کلّیتی که دارد، می‌تواند با اقوال دیگر جمع شود.
ب. برخی دیگر تصریح کرده‌اند که تنها قدرت الهی و خواست خداوند است که مانع از این امر شده که این دو دریا با یکدیگر تصادم پیدا کرده و یکی بر دیگری غلبه پیدا کند.[10]
ج. برخی از مفسران که منظور از دو دریا را برخی از دریاهای امروزی دانسته‌اند؛ مانع میان این دو را جزیره‌هایی که در میان این دو وجود دارند، بیان کرده و می‌گویند اینها موانعی هستند که خداوند ایجاد کرده است.[11]
د. و دیدگاه‌های دیگری که در این مقام وجود دارد.[12]
4. روایتی در ذیل این آیه نقل شده است: یحیى بن سعید قطان گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که در تفسیر آیه شریفه: «مَرَجَ‏ الْبَحْرَیْنِ‏ یَلْتَقِیانِ»‏ می‌فرمود: «على و فاطمه دو دریاى ژرف‌اند که هیچ‌کدام بر دیگرى ستم نکند» و «لؤلؤ و مرجان در یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجان؛‏ یعنى حسن و حسین که از این دو دریا بیرون مى‏آیند».[13] در برخی از نقل‌ها نیز علاوه بر روایت فوق، پیامبر اسلام(ص) را مصداق «بَیْنَهُما بَرْزَخٌ» بیان کرده‌اند.[14] این روایت در منابع اهل سنت نیز نقل شده است.[15]
این‌گونه تفسیر روایات که در مورد بسیاری از آیات وجود دارد، به عنوان تفسیری از باطن قرآن مطرح می‌باشد؛‌ یعنی قرآن با توجه به الفاظ به کار رفته شده معنای ظاهری خود را دارد و علاوه بر آن، می­توان با استفاده از روایات، معانی باطنی نیز برای آن در نظر گرفت، و بر فرض قبول سند روایت، می‌توان بر آن، علاوه بر معنای ظاهری استناد کرد.

---