Sual iki hissədən ibarətdir ki, hər birini ayrıca araşdırmalıyıq:

1. Aşura günündə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in oruc tutmağına dəlalət edən hədisin varlığı

Şiələrin mötəbər rəvayət mənbələrində elə bir hədis varid olmamışdır ki, onda həzrət Muhəmməd (səlləllahu əleyhi və alih) “Aşura günündə oruc tutmaq müstəhəbdir” deyə buyurmuş olsun. Lakin o həzrətin davranışı (sirəsi) ilə əlaqədar hədislərdə görürük ki, bu gündə oruc tutub. İmam Riza (əleyhis-salam)-ın buyurduğu aşağıdakı hədis kimi:

صَامَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یَوْمَ عَاشُورَاء

“Peyğəmbər Aşura günü oruc tutdu.”[1]

Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, Əli (əleyhis-salam) buyurmuşdur: “Məhərrəmin doqquzuncu və onuncu gününü oruc tutun, çünki, bu, bir illik günahların kəffarəsidir.”[2]

Amma heç vaxt demək olmaz ki, şiələrin mötəbər mənbələrində Peyğəmbərin Aşura günü oruc tutmağı müstəhəb bildiyi rəvayət vardır. Çünki bu rəvayətlərin bəziləri sənəd cəhətindən zəifdir. Bundan əlavə, Peyğəmbərin sadəcə işlərinə dəlalət edir və biz bu barədə o həzrətdən elə bir kəlam nəql olunduğunu görmədik ki, o həzrətin özü bu barədə aşkar bəyana malik olmuş olsun. Halbuki, bu barədə Peyğəmbərə istinad edilən əhli-sünnət rəvayətləri həddindən artıq çoxdur.[3]

2. Aşura günün orucunun hökmü

Sünnü və şiələrin hədis kitablarında nəql olunan rəvayətlərdən[4] məlum olur ki, Aşura Həzrət Musanın dövründən Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in besətinə qədər və eləcə də besətdən Ramazan ayının orucunun vacib olduğu vaxta qədər həmişə təzimə layıq görülən ilahi günlərdən biri olmuşdur.

Amma Aşura qiyamından sonra Bəni-Üməyyə bu gündə oruc tutmaq və bu günü əzizləməklə əlaqədar rəvayətlərdən sui-istifadə edərək dinin əsasının və şiə məktəbinin ziddinə təbliğ etməyə başladılar. Onlar deyirdilər ki, Hüseynin özünün, əhli-beytinin və köməkçilərinin bu gündə öldürülməsi (nəuzu billah!) çox gözəl və müstəhəb iş olduğundan, çox xeyir-bərəkətli bir gündür, buna görə də bu gün oruc tutmaq lazımdır! Bu məqsədlə çoxlu saxta rəvayətlər də quraşdırmışlar.[5] Onlar bu hədislərlə Aşura qiyamının hikmət və fəlsəfəsini təhrif etməkdən əlavə, bu günü bayram keçirir, onun şükürünü yerinə yetirmək üçün oruc tuturlar![6]

Beşinci hicri əsrinin şiə alimlərindən olan mərhum Kəraciki “Ət-təəccüb” adlı risaləsində bu məsələyə işarə edərək yazı: “Bəzi insanlar Əhl-beytə məhəbbət bəslədiyini iddia etməklə eyni zamanda, bu günü “həzrət Adəm (əleyhis-salam)-ın tövbəsinin qəbul olunması” bəhanəsi ilə bayram keçirir, şadlıqla məşğul olurlar, halbuki övladının qətlə yetirilməsi ilə əlaqədar həzrət Peyğəmbərin qəm-qüssəsində şərik olmurlar.”[7]

Tam mənada azğınçı olan bu məsələ[8] zahirdə müsəlman olan bəzi qruplardan arasında nüfuz etmişdir. İmam Hüseyn (əleyhis-salam)-ın “Aşura ziyarəti”ndə də ona işarə edilir: “Bu həmin gündür ki, Bəni-Üməyyə onu təbərrük edirlər.”

Bu tarixdən etibarən Aşura gününün orucu iki ünvanla yerinə yetirilir:

1. “Əyyamullah” (Allah günlərindən) olduğuna görə ya vacib, ya müstəhəbdir;

2. Məlun Yezid imam Hüseyn (əleyhis-salam)-ı fiziki cəhətdən aradan götürdüyünə görə (bu qələbəyə şükür etmək üçün) oruc tutmaq. Məhz bu tarixdən etibarən məsum imamlar İslam ümmətinə aydınlıq gətirməklə, Aşura günündə orucu qadağan etməklə bu azğınçı fikirlə mübarizə aparırdılar. Məsələn, Zürarə imam Sadiq və imam Baqir (əleyhiməs-salam)-ın belə buyurduqlarını nəql edir: “Aşura günü oruc tutma!”[9]

Bu barədə mövcud olan rəvayətlərin zahiri müxtəlifdir. Bəzi rəvayətlər onun müstəhəb olmasına dəlalət edir və deyilir ki, “Tasua və Aşura gününün orucu bir illik günahın kəffarəsidir.” “Allahın Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alih) bu gündə oruc tutmuşdur.” Bəzi rəvayətlər də – bu gündə oruc tutmağı Ali-Ziyad və Ali-Mərcanənin sünnəti olduğunu deyən rəvayətlər kimi – bu gündə oruc tutmağın məkruh, hətta haram da olmasına dəlalət edir.[10]

Bu rəvayətlərin arasında aşağıdakı yollardan biri ilə ittifaq yaratmaq məcburiyyətindəyik:

1. Bu gündə oruc iki ünvanla tutula bilər: Biri şadlıq və sevinc ünvanı ilə olan təbərrük orucu, digəri isə Allah dərgahına yaxınlaşmaq məqsədi ilə tutulan oruc. Bu gündə oruc tutmağı nəhy (qadağan) edən rəvayətlər birinci qismə dəlalət edir, bu günün orucunun müstəhəb olmasını göstərən rəvayətlər isə ikinci qisimdəndir.

2. Ehtimal verilir ki, bu gündə orucun caiz olmasına dəlalət edən rəvayətlər nəsx edilib qüvvədən salınmışdır. Bu ehtimal bəzi rəvayətlər tərəfindən dəstəklənir və orda deyilir ki, “Aşura gününün orucu əvvəlcə vacib olmuş, sonra isə tərk edilmişdir.” Misal üçün, hicrətin birinci ilində Aşura günü oruc tutmaq vacib olmuş, amma ikinci ilində Ramazan ayının gəldiyi vaxt nəsx olub qüvvədən salınmışdır.[11]

3. Bu gündə orucun caiz olmasına dəlalət edən rəvayətlər İmam (əleyhis-salam)-ın təqiyyə şəraitində olması ilə izah edilir.

4. Mərhum Əbul-fəzl Tehraninin “Şifaus-südur” kitabında verdiyi ehtimal: “Bu gündə oruc tutmağın caiz olduğunu göstərən rəvayətlər natamam imsaka (niyyət etmədən yeyib-içməkdən çəkinməyə), oruc tutmağı nəhy edən rəvayətlər isə (tam) oruc imsakına (oruc niyyəti ilə yeyib-içməkdən çəkinməyə) yozulmalıdır. Nəticədə məsələnin hökmü belə olur: Aşura gününün orucu küfr, haram və məkuhluq arasında cərəyan edir. Əhli-beyt məzhəbi və Ali-Məhəmmədin fiqhində onun müstəhəb olmasına heç bir ehtimal verilmir.”[12]

Bu ibarələrin izahında deyilmişdir ki, əgər bu gündə oruc tutmaq xüsusi ünvanla olsa, bidət və haramdır; əgər təbərrük ünvanı ilə olsa, küfr və dindən xaric olmaqdır; əgər “mütləq fəzilət” ünvanı ilə tutulsa, zahirdə Bəni-Üməyyəyə oxşadıldığına görə, qəti olaraq məkruhdur və az savaba malikdir.[13]

Buna görə də müasir fəqihlər (Allah onlardan razı olsun!) Aşura günündə oruc tutmağın məkruh olduğuna dair fətva vermişlər. Bəziləri buyurmuşlar ki, müstəhəbdir ki, Aşura günü insan oruc tutmaq niyyəti etmədən axşam çağına qədər yeyib-içməkdən çəkinsin.[14]