جستجوی پیشرفته
بازدید
106768
آخرین بروزرسانی: 1400/08/03
خلاصه پرسش
چگونه امام حسین(ع) و یاران آن‌حضرت روز عاشورا، با کمبود آب غسل کردند؟
پرسش
در منابع تاریخی، در شرح وقایع روز عاشورا، پس از ذکر این مطلب که امام حسین(ع) نماز صبح را با اصحاب اقامه و آرایش سپاه را تعیین فرمودند، این‌گونه آمده است" :أمر فضرب له فسطاط، ثم أمر بمسک فمیث فی جفنة، ثم دخل الحسین فاستعمل النورة و"... که نشان می‌دهد امام دستور دادند تا خیمه‏‌اى برپا کنند و مقدارى وسایل نظافت بیاورند و آن‌را در ظرفى قرار دهند، سپس وارد آن خیمه شدند و برای ازاله‌ی موهای زائد، "نوره" استعمال کردند. آن‌چنان که در ادامه مطلب آمده است، دو تن از اصحاب ایشان برای زودتر وارد شدن به این خیمه بعد از امام با هم رقابت می‌کردند: «... وقف عبدالرحمن بن عبدربه و بریر بن حضیر الهمدانی علی باب الفسطاط و ازدحما أیهما یطلی بعده ...» و بعد از بیرون آمدن امام، وارد خیمه‌ی تنظیف می‌شوند: «فلما فرغ الحسین دخلا...». عده‌ای با سعه‌ی صدر، در تعابیر خود می‌گویند امام، غسل شهادت کردند، البته می‌دانیم که غسل شهادت به نوره احتیاج ندارد. می‌توان دلیل این تنظیف را از مکالمه‌ی عبدالرحمن بن عبدربه و بریر بن حضیر الهمدانی استنباط نمود: «بریر یهازل عبدالرحمن فقال له: و الله ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: و الله إنّ قومی لقد علموا أنی ما احببت الباطل شابا و لا کهلا و لکنی مستبشر بما نحن لاقون، والله ما بیننا و بین الحورالعین إلا أن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم». بریر با عبدالرحمن بذله‌‏گویى می‌کرد. عبدالرحمن به وى گفت: اینک وقت هزل‏ نیست. بریر گفت: به خدا که قوم من می‌‏دانند، در جوانى و در پیرى یاوه‌گویى را دوست نمی‌داشتم. اما از آنچه در پیش دارم و بدان بشارت یافتم خوشحالم. به خدا سوگند که فاصله‌ی بین ما با زنان فراخ چشم سپید پوست بهشتی به اندازه‌ای است که اینان(لشکریان عمر بن سعد) شمشیرهای خود را بر ما فرود آورند. به هر حال، علت زیاد مهم نیست و به خود امام(ع) و اصحاب مربوط است. آنچه سوال برانگیز است تناقض موجود بین داستان‌هایی است که در مراسم سوگواری امام حسین(ع) در باب موضوع کم آبی در خیمه‌ی امام(ع) شنیده می‌شود با آنچه تاریخ ذکر می‌کند.(آدرس عبارات فوق جلد سوم الکامل فی التاریخ، چاپ بیروت 1987 دارالکتب العلمیه؛ اثر «ابن الاثیرالجزری» (متوفی 630 ه.ق)، ص 418). برخی از منابعی که این داستان را ذکر کرده‌اند عبارت‌اند از: مقتل الحسین، الطبقات، تاریخ الطبری، ج 5، ص 422-423، چاپ دوم، قاهره 1967، دارالمعارف، و البدایة و النهایة، ابن کثیر، ج 11، ص 534، چاپ اول دارهجر، 1998، سیره معصومان، سید محسن امین جبل عاملی، ترجمه على حجتى کرمانى، ج 4، ص 152. و غیره با توجه به آنچه گذشت، می‌بینیم که بحران آب حداقل تا صبح روز عاشورا وجود نداشت و از ذخیره‌ی کافی برخوردار بودند که امام(ع) به همراه حداقل دو تن از اصحاب، به تنظیف پرداختند. مسلما اگر وضعیت به گونه‌ای بود که احتمال می‌دادند با معضل بی‌آبی، آن‌چنان که در مجالس می‌شنویم، روبرو خواهند شد، آب را ذخیره می‌کردند تا کودکان از تشنگی بی‌تاب نشوند. این تناقض را چگونه توضیح دهیم؟
پاسخ اجمالی

در بررسی روایات تاریخی مربوط به تشنگی اصحاب و اهل‌بیت امام حسین(ع) و روایاتی که خبر از غسل و وضو و شست‌وشوی امام و اصحابش در صبح عاشورا می‌دهند، باید گفت؛ تنها چیزی که در این زمینه از قطعیات تاریخ است، یکی محاصره‌ی کاروان امام(ع) از دست‌رسی آنها به آب، و دیگری تشنگی امام حسین(ع) در لحظه‌ی شهادت است. اما نقل‌های دیگری که در کتب تاریخی آمده هیچ‌کدام قطعی نیستند و سندهای کاملاً قابل اعتمادی ندارند.

اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل‌های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:

  1. امام حسین(ع) و یاران امام یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده کرده بودند. بنابر این، امام خواستند این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی‌ترین بخش آن نیز موج بزند. و می‌دانیم که غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه‌ی پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می‌کند. در ضمن باید توجه داشت - بر خلاف عادت ما- غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می‌توان غسل نمود.
  2. محاصره و سخت‌گیری دشمن در زمینه‌ی آب، و گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می‌شد؛ پس می‌توان گفت زمانی که امام امر به غسل، نظافت و شست‌وشو داده بودند امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشت و بعد از این‌که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شد، کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شده باشد.
  3. احتمال می‌رود آبهایی که برای غسل استفاده می‌شد از آبهای غیر قابل شرب بود.

بنابراین می‌توان هر دو دسته روایات را پذیرفت.

پاسخ تفصیلی

مدارک و شواهدی که در مورد تشنگی امام حسین(ع) و یارانش و بسته شدن آب به روی آنها به دست ما رسیده به شرح زیر است:

  1. تقریباً تمام نقل‌های تاریخی متفق‌اند که حدود سه روز قبل از شهادت امام(ع) و اصحاب، آب به روی آنان بسته شد. ابن زیاد به عمر سعد امر کرد که میان حسین بن علی(ع) و آب مانع شود و اجازه‌ی دست‌یابی آب را به آنان ندهد. و عمر سعد، عمرو بن حجاج را با 500 نفر مسئول بستن راه ورودی به آب کرد. گفته‌اند که این ممانعت سه روز قبل از شهادت امام و یارانش بود.[1]
  2. از نقل‌های تاریخی شیعه[2] و اهل‌سنت،[3] و روایات پیامبر(ص) [4] و ائمه‌ی معصومین(ع)[5] و زیارت‌نامه‌ها[6] می‌توان گفت شهادت امام حسین(ع) با لب تشنه، امری مسلم و یقینی است و اخبار متواتر بر آن دلالت دارند.
  3. در بسیاری از نقل‌ها به طور واضح تشنگی امام(ع)، اصحاب و اهل‌بیت(ع)، در روز عاشورا بیان شده است. از جمله:

الف) روایتی که تشنگی حضرت علی اکبر را در هنگام نبرد نقل می‌کند که خطاب به پدر می‌گوید: «العطش قد قتلنی»؛[7] تشنگی مرا کشت.

ب) روایتی که بیان می‌کند عباس(ع) قبل از شهادت برای تهیه‌ی آب و رفع تشنگی بچه‌ها به طرف میدان حرکت کرد.[8]

ج) کلام جناب حرّ بن یزید ریاحی خطاب به کوفیان: حسین(ع)، زنان و بچه‌ها و اهلش را از آب فرات منع کرده‌اید، در حالی که یهود و نصارا و مجوس از آن می‌نوشند و خوک‌ها و سگ‌ها در آن زبان می‌زنند و این اصحاب و اهل‌بیت حسین هستند که از شدت تشنگی بیهوش شده‌اند.[9]

اما با وجود مدارک بالا، نقل‌هایی در کتب تاریخی و روایی موجود است که به بیان‌های مختلف دست‌یابی کاروان امام به آب را در مدت محاصره به تصویر کشیده است. از جمله:

یک) شکسته شدن محاصره‌ی آب توسط حضرت عباس(ع): گزارش‌های بسیاری حاکی از آن است که بعد از بسته شدن آب به روی امام حسین و اصحاب، وقتی تشنگی آنها شدید شد، امام(ع)، حضرت عباس(ع) را به همراه عده‌ای فرستاد تا آب را به کاروان برسانند. این گروه به سوی شریعه رفتند و درگیری‌هایی بین آنها و سپاه عمرو بن حجاج روی داد.

درباره‌ی نتیجه‌ی این عملیات، اکثر منابع (عمدتاً منابع اهل‌سنت) گفته‌اند آنها موفق شدند و با مشک‌های پر به خیمه‌ها بازگشتند.[10] اما انساب الاشراف بعد از بیان این مطلب می‌گوید: گفته شد به دلیل ممانعت سپاه عمر سعد، آنها نتوانستند آب زیادی به اردوگاه امام برسانند.[11] کتاب مثیر الاحزان نیز بعد از نقل اعزام عده‌ای از یاران امام برای دست‌رسی به آب فقط از ممانعت عمرو بن حجاج خبر می‌دهد و از رسیدن آب به اردوگاه امام چیزی نمی‌گوید.[12]

دو) بعضی نقل کرده‌اند بعد از بسته شدن آب، امام(ع) به پشت خیمه‌ها رفت و چندین جا از زمین را حفر کرد و چشمه‌هایی جاری شد که همه‌ی اصحاب سیراب شدند و مشک‌هایشان را پر نمودند. اما وقتی عمر سعد مطلع شد دستور داد از آن جلوگیری کنند.[13]

سه) نقل‌هایی که به بیان غسل و نظافت امام و اصحاب قبل از شروع جنگ پرداخته‌اند: شیخ صدوق از امام صادق‌(ع) نقل می‌کند: امام حسین - ظاهراً صبح روز عاشورا- به اصحاب خود فرمود: آب بنوشید که این آخرین ذخیره‌ی آب شما است، و وضو بگیرید و غسل کنید و لباس‌هایتان را بشویید که کفن‌های شما خواهد بود و سپس نماز صبح را با آنها اقامه می‌کند.[14]

بنابر این، با توجه به مدارک تاریخی موجود که خلاصه‌ی آنها ذکر شد، نکات و نتایج زیر حاصل می‌شود:

  1. مسلم است که سپاه عمر سعد سه روز قبل از شهادت امام و اصحابش، سعی در ممانعت از دست‌یابی کاروان امام به آب داشت و این نشان می‌دهد که اصحاب امام در مضیقه‌ی شدید آب بودند و برای دست‌یابی به آب در روزهای محاصره مجبور به جنگیدن بودند.
  2. هر مسلمان و مورخی یقین دارد که امام حسین(ع) سبط پیامبر(ص) و سید جوانان اهل بهشت با لب تشنه به شهادت رسیدند و هیچ‌یک از دشمنان سنگ‌دل در لحظات آخر عمر شریف امام اجازه‌ی دست‌یابی به آب را به ایشان ندادند.
  3. درباره‌ی نقل‌های دیگری که در کتب تاریخی آمده، نمی‌توان به طور قطع نظر داد؛ زیرا نه شیوع و تعدادشان به حد تواتر می‌رسد، و نه هیچ‌کدام از نظر سند به طور کامل قابل اعتماد هستند؛ چون یا در بین راویان آنها فاصله‌ی زیاد وجود دارد، و یا بعضی از راویان ناشناخته و یا غیر قابل اعتماد هستند؛ لذا باید به تمام آنها به دید گمان و احتمال نگاه کرد.

بنابراین، نه می‌توان به طور قطع قائل به دو یا سه روز تشنگی کاروان امام شد، و نه می‌توان به وجود فراوانی آب در حرم اباعبدالله(ع) معتقد شد.

  1. اگر از اشکال سندی روایات بگذریم و بخواهیم تمام نقل‌های تاریخی را با هم معنا کنیم و جمع نماییم، باید چند نکته را متذکر شویم:

الف) امام و یارانش یقین به شهادت داشتند و خود را برای شهادت آماده نموده بودند. شواهد و قرائن ظاهری نیز به گونه‌ای بود که اولا: نتیجه‌ی جنگ جز شهادت و کشته شدن امام و یارانش چیز دیگری نمی‌توانست باشد.  ثانیا: علی القاعده مدت جنگ و مبارزه نباید طولانی باشد؛ چون تعداد یاران امام در برابر افراد دشمن بسیار کم بود. و کشتن حدود صد نفر توسط چند هزار نفر، زمان زیادی نمی‌خواهد. چنان‌که تاریخ هم نشان می‌دهد که حدود پنجاه نفر یعنی بیش از نیمی از یاران امام(ع) در همان حمله‌ی اول صبح عاشورا به شهادت رسیدند.[15] بنابراین، امام خواست این شهادت به زیباترین صورت ظاهری و باطنی محقق شود و قداست و پاکی در جزئی‌ترین بخش آن نیز موج بزند. و می‌دانیم غسل هم پاکی و تمیزی ظاهری است و هم زمینه‌ی پاکی باطنی و معنوی را ایجاد می‌کند. در ضمن باید توجه داشت بر خلاف عادت ما، غسل کردن نیاز به صرف آب فراوان ندارد، بلکه با آب بسیار مختصر هم می‌توان غسل نمود.

ب) باید توجه داشت از یک‌سو محاصره و سخت‌گیری دشمن در زمینه‌ی آب،[16] و از سوی دیگر گرمای هوا، با گذشت زمان شدیدتر می‌شد و در نتیجه هر چه زمان می‌گذشت دست‌رسی به آب برای امام و یارانش سخت‌تر می‌شد و کسانی که دیرتر به شهادت می‌رسیدند بیشتر تشنه بودند. پس می‌توان گفت زمانی که امام امر به غسل، نظافت و شست‌وشو داده بود امکان فراهم کردن آب به هر ترتیبی وجود داشت و بعد از این‌که محدودیت و اعمال فشار دشمن بیشتر و گرمای هوا شدیدتر شد، کاروان امام در بعد از ظهر با تشنگی شدید مواجه شد.

ج) احتمال می‌رود آب‌هایی که برای غسل استفاده می‌شد از آب‌های غیر قابل شرب بود.

در هر صورت، به نظر می‌رسد با توجه به این نکات می‌توان تناقض موجود در این روایات را برطرف نمود.


[1]. ر. ک: طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 5، ص 412، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق؛‌ ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج‏ 4، ص 53، بیروت، دار صادر، 1385ق؛ دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، ص 255، قم، منشورات الرضی، 1368ش؛ مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق، امامی، ابوالقاسم، ج 2، ص 70، تهران، سروش، چاپ دوم، 1379ش؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: زکار، سهیل، زرکلی، ج 3، ص 181، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق؛ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج 1، ص 182، قم، رضی، چاپ اول، 1375ش؛ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 86، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ و با همین مضمون: اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، ج 2، ص 47، تبریز، نشر بنی هاشمی، چاپ اول، 1381ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص 235، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1390ق؛ ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم‏، الامامة و السیاسة، تحقیق، شیری، علی، ج 2، ص 11، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، 1410ق.

[2]. ابن طاووس، على بن موسى، اللهوف على قتلى الطفوف، مترجم، فهرى‏ زنجانى، احمد، ص 117، تهران، جهان‏، چاپ اول، 1348ش؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 45، ص 56، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[3]. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج 6، ص 11، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا؛ الاخبار الطوال، ص 258.

[4]. بحار الانوار، ج 44، ص 245.

[5]. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 131، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 3، ص 282؛ ج 25، ص 287، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق؛ محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق، مصحح، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ج 10، ص 237 و 239، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.

[6]. کامل الزیارات، ص 131و 151 و 168.

[7]. بحار الانوار، ج 45، ص 43؛ ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق، شیری، علی، ج 5، ص 115، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.

[8]. بحارالانوار، ج 45، ص41.

[9]. بحار الانوار، ج 45، ص 10؛ الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 100 - 101؛ اعلام الوری بأعلام الهدی، ص 242؛ تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج 5، ص 428؛ الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 65.

[10]. تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج 5، ص 412؛ الاخبار الطوال، ص 255؛ انساب الاشراف، ج 3، ص 181؛ بحار الانوار، ج 44، ص 387، و با این مضمون الامامة و السیاسة، ج 2، ص 11.

[11]. انساب الاشراف، ج 3، ص 181.

[12]. ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثیر الأحزان، ص 71، قم، مدرسه امام مهدی، چاپ سوم، 1406ق.

[13]. بحار الانوار، ج 44، ص 387؛ الفتوح، ج 5، ص 91.

[14]. شیخ صدوق، الامالی، ص 157، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

[15]. الکرکی الحائری، سید محمد، تسلیة المجالس و زینة المجالس، ج ‏2، ص 330 - 331، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، 1418ق؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ج 4، ص 113، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏45، ص 13، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق؛

[16]. بحارالانوار، ج 44، ص 388.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها