این پرسش از چند زاویه قابل بررسی است:

الف. تأثیر مثبت دفن در کنار قبور اولیای الاهی،

ب. مفید بودن آن تنها در صورت نیت پاک و عملکرد مناسب متوفی در زمان زندگی،

ج. تکلیف افرادی که به دلیل عدم تمکن مالی و یا هر دلیل دیگر از این فیض محروم می شوند،

د. فضیلت زیارت قبور و وظائف بستگان در این ارتباط،

هـ. اهمیت وصیت و لزوم عمل به آن در صورت وجود شرایط،

اکنون به همین ترتیب، به بررسی موارد فوق می پردازیم:

الف. در مورد بخش اول باید گفت: آموزه های اسلامی، تفاوت در جایگاه دفن و برتری برخی جایگاه ها را بر برخی دیگر تأیید می کند که به چند نمونه آن اشاره می کنیم:

1. دفن انسان ها حتی برخی گناهکاران در کنار مکه می تواند موجب امنیت آنها در روز قیامت باشد. [1]

2. امام صادق (ع) می فرماید: پروردگار به حضرت موسی (ع) وحی فرمود که استخوان های حضرت یوسف (ع) را از رود نیل بیرون آورد. حضرت موسی (ع) بعد از عمل به این دستور، پیکر ایشان را به شام برده و در آن جا دفن کرد و به همین جهت اهل کتاب (یهودیان و مسیحیان)، پیکر مردگان خویش را به شام برده و در آن جا دفن می کنند. [2]

3. امام حسن مجتبی (ع) به برادرشان امام حسین (ع) سفارش کردند که در صورت امکان، ایشان را در کنار قبر پیامبر خدا (ص) به خاک بسپارند. [3]

ب. در مورد بخش دوم باید توجه داشت؛ چنین دفنی در صورتی اثر کامل خود را بر جای خواهد نهاد که میت از افراد با ایمان (گرچه گناهکار) باشد، اما افراد بی ایمان و آنانی که مرتکب گناهان بزرگ می شوند، نباید امید چندانی به آمرزش کامل خود، تنها به دلیل مجاورت مدفنشان با محل دفن دوستی از دوستان خداوند داشته باشند.

در این راستا، این داستان ما را در رسیدن به مطلوب یاری می رساند: پیامبر خدا (ص) با حالتی عزادار در تشییع جنازه یکی از بهترین یاران خود حاضر شده و او را با دستان خود به خاک سپرده، ساختن قبر او را بر عهده گرفت! مادر سعد با مشاهده این وضعیت، خطاب به فرزندش گفت که بهشت گوارای وجودت باد!، اما پیامبر (ص) رو به او کرده و فرمود: در کارى که مربوط به خداوند است با قاطعیت سخن مگو! هم اکنون سعد، دچار فشار قبر گردید. بعد از آن که مردم از قبرستان برگشتند، گروهی از پیامبر (ص) پرسیدند: ای پیامبر خدا! شما نسبت به جنازه سعد احترام فراوانی کرده و در طول تشییع او رفتاری بی سابقه انجام دادید و ...، اما سپس فرمودید که سعد دچار فشار قبر شد؟   فرمود آرى! سعد دچار فشار قبر گردید؛ زیرا پاره‏اى از رفتارهاى او با خانواده اش چندان مناسب نبود. [4]

اگر چنین رفتاری از پیامبر (ص) در زمان زندگی مبارکشان نتواند کیفر را به صورت کامل از انسانی با ایمان منتفی کند، نتیجه خواهیم گرفت که دفن در کنار او و فرزندانش گرچه بسیار مفید است، اما به تنهایی کافی نیست.

ج. در مورد بخش سوم نیز باید دانست؛ خداوند برای موقعیت های معنوی که برخی توان رسیدن به آن را ندارند، جایگزین های مناسبی نیز مشخص کرده است که نمونه های زیر از آن جمله است:

1. روایت شده است که عده ای از بانوان خدمت رسول خدا (ص) رسیده و عرضه داشتند: اى پیامبر خدا! پاداش جهاد در راه خدا را ویژه مردان است! ما چه کنیم که بتوانیم چنین پاداشی را در یابیم؟ حضرتشان در پاسخ فرمودند: تلاشی که شما در خانه انجام می دهید، پاداشی برابر پاداش جنگ جویان راه خدا را برایتان به ارمغان می آورد. [5]

2. گروهی از مستمندان خدمت رسول خدا (ص) رسیده و عرضه داشتند: ما توان مالی نداریم که بتوانیم انفاق کنیم، حج و عمره به جای آوریم. بر این اساس، بهشت مخصوص ثروتمندان خواهد شد! حضرت در پاسخ فرمودند: آن که از شما به خاطر خدا، وضعیت ناگوار خود را تحمل کرده و صبر را پیشه سازد، به مقاماتی خواهد رسید که ثروت مندان از آن محروم اند. [6]

د. رفتن به قبرستان و زیارت اهل قبور مورد تأکید اسلام است. این عمل، موجب آمرزش مردگان و تخفیف در عذاب آنها، همچنین عبرتی برای زندگان است.

محمّد بن مسلم مى‏گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم که آیا مردگان را زیارت کنیم؟ فرمود: بله. عرض کردم: وقتى ما به زیارتشان مى‏رویم، آیا آنان‏ صداى ما را مى‏شنوند؟ فرمود: بله، به خدا سوگند، چنین است، مسلّما آنان از آمدن شما خبردار شده و شادمان مى‏گردند و با شما انس مى‏گیرند. [7]

البته باید توجه داشت که زیارت قبور افراد عادی، مربوط به مکان زندگی آنان است، و برای زیارت قبور بستگان، نیازی نیست شخص به مسافرت برود و تنها در قبور معصومان سفارش به مسافرت شده است. یاسر خادم از امام رضا (ع) نقل مى‏کند که حضرتش فرمود: جز برای زیارت قبر ما، انجام مسافرت مستقلی برای زیارت دیگر قبور مناسب نیست. [8]

بنابراین، اگر شخصی بر اساس وصیتی که کرده، در شهر دیگری دفن شده باشد، بستگانش اگر بر سر مزار او نروند، عمل خلافی را مرتکب نشده اند.

هـ. در مورد بخش پایانی پرسش گفتنی است؛ یکی از دستورات مهم اسلام "وصیت" است.

در قرآن مجید و کلمات معصومان نیز به موضوع وصیت اشاره شده است. خداوند متعال در آیه 176 سوره بقره فرموده است: «نوشته شد بر شما که چون مرگ یکى از شما فرا رسد، اگر مالى دارد، وصیت کند براى پدر و مادر و نزدیکان خویش به نیکى و این حقى است بر پرهیزگاران».

رسول خدا (ص) فرموده است: هر کس بدون وصیت بمیرد، به مرگى همچون مرگ دوران جاهلیت مرده است. [9]

درباره وصیت، آنچه مهم است این است که نباید با وصیت عسر و حرج و یا زیانی به دیگران وارد کرد.

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است؛ مردی از انصار وفات یافت. او کودکانی خردسال و شش برده داشت و هنگام وفات، تمام آن بردگان را آزاد کرد و مالی غیر از آن نیز برای کودکان خود باقی نگذاشت. بازماندگانش به نزد رسول خدا (ص) آمده و موضوع را به اطلاع ایشان رساندند. پیامبر با شنیدن این سخنان فرمود: اکنون با این مرده چه کردید؟! گفتند: او را دفن کردیم. پیامبر فرمود: اگر زودتر مطلع می شدم، از دفن او در قبرستان مسلمانان جلوگیری می کردم؛ زیرا او فرزندان خود را آن گونه رها کرده که دست گدائى بسوى مردم بگشایند. [10]

امیر المؤمنین (ع) در ارتباط با وصیت می فرماید: بهترین اندازه برای وصیت -که طبعا موجب محرومیت وارثان نسبت به بخشی از ما ترک می شود- یک پنجم دارایی است که خدا برای خودش نیز همین مقدار را برگزیده است و اگر شخصی به یک چهارم دارایی خود وصیت کرد، آخرین تلاش لازم را انجام داده است، اما وصیت به یک سوم دارایی را می توان نوعی ظلم در حق بازماندگان به شمار آورد. [11]

روایت دیگری از حضرتشان نیز بر این مطلب تأکید می کند که هرگاه مستحبات به واجباتی که از جمله آنها رعایت حقوق مردم است، زیانی رساند، باید از آن صرف نظر شود. [12]

با توجه به مطالب فوق، اگر شخصی وصیت به دفن در مکان مقدسی نموده و هزینه لازم برای نقل و انتقال را نیز با توجه به موازین شرعی و عرفی در نظر گرفته است، باید به وصیت او عمل شود و تنها به دلیل برخی محذورات عرفی که بسیاری از آنها مورد تأیید اسلام نیستند، نباید از آن سرپیچی شود. در غیر این صورت، وصیت او نافذ نخواهد بود.

نمایه های مرتبط:

فلسفه زیارت ائمه (ع)، 3045 (سایت: 3295) .

زیارت قبور، 8146 (سایت: 8926) .

تاکید و سفارش معصومین به زیارت امام حسین (ع)، 7604 (سایت: 7659) .