یکی از کلمات موجود در زبان عربی که در قرآن هم فراوان مشاهده می‌شود، واژه «قَد» است. این کلمه انواع مختلفی دارد که هر نوع آن، معنایی متفاوت از نوع دیگر دارد. انواع قد به شرح ذیل است:

الف) اسمی: قد اسمی، در زبان عربی، اسم محسوب شده، و به طور طبیعی در جمله نقش ایفا می‌کند. قد اسمی خود به دو نوع تقسیم می‌شود:

1. اسم به معنای فقط و کافی بودن: گاهی «قد» در زبان عربی به معنای «فقط» به کار می‌رود. این «قد» بیشتر به صورت مبنی بر سکون است، مانند: «قد زید درهم»؛ یعنی یک درهم برای زید کافی است. البته گاهی نیز به صورت معرب مشاهده می‌شود، مانند: «قدُ زید درهم».
2. اسم فعل به معنای کافی بودن: مانند «قد زیدا درهم».

این دو نوع از «قد» که اسم هستند در قرآن نیامده است.

ب) حرفی: قد حرفی به پنج معنای مختلف می‌آید:

1. حرف توقع: از آن جهت که شنونده کلام، منتظر وقوع مطلبی است که بعد از قد آمده است، به آن حرف توقع گفته می‌شود؛ زیرا شنونده توقع دارد آن اتفاق واقع شود. این قد بر سر فعل مضارع وارد می‌شود، مانند: «قد یقدم الغائب الیوم». اکثر نحویون بر این عقیده‌اند که این قد بر فعل ماضی هم وارد می‌شود؛ مانند: «قد قامت الصلاة»، و «قَدْ سَمِعَ اَللّٰهُ قَوْلَ اَلَّتِی تُجٰادِلُک».[1] به دلیل این‌که نمازگزاران منتظر اقامه‌ی نماز هستند و از خدا چنین انتظار می‌رود که سخن بندگان و دعای آنها را بشنود، این موارد نیز جزء حرف توقع محسوب شده‌‌اند.
2. برای نزدیک کردن زمان ماضی به حال: هنگامی که قد بر فعل ماضی وارد شود، معنای آن‌را نزدیک به زمان حال می‌کند، در حالی که اگر فعل ماضی بدون قد به کار رود، ممکن است شامل زمان گذشته‌ی دور(ماضی بعید) شود. این نوع از قد،‌ بر سر «لیس»، «عسی»، «نِعم» و «بئس» وارد نمی‌شود.
3. برای تقلیل و کم نشان ‌دادن: این نوع از قد بر سر فعل مضارع وارد می‌شود، مانند: «قد یصدق الکذوب»؛ شخص دروغ‌گو در اندک مواردی سخن راست هم می‌گوید!
4. برای نشان دادن فراوانی یک رخ‌داد: زمخشری آیه «قَدْ نَرىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِک»[2] را مصداق این مورد دانسته است؛ یعنی ما بسیار دیدیم که تو صورتت را به آسمان برمی‌گردانی.
5. تحقیق و قطعیت: بیشترین موارد استعمال «قد» در قرآن به این معنا و در مواردی است که در صدد تأکید یک موضوع باشد، مانند «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّٰاهٰا».[3]
6. برخی مدعی شده‌اند که قد به معنای نفی هم می‌آید که این ادعا چندان مورد پذیرش قرار نگرفته است.[4]

[1]. مجادله، 1.

[2]. بقره، 144.

[3]. شمس، 9.

[4]. ابن هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ص170-175، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ چهارم، 1410ق.