ریشه‌های «ع‌س‌ر» و «ی‌س‌ر» در برابر یکدیگرند. به عنوان نمونه واژۀ «عُسر» در معناى صعب، تنگ، دشوار، بدخلق، مشکل، سخت و سخت‌شدن روزگار به کار مى‌‌رود و در مقابلش «یُسر»، به معنای آسان و راحتی است.^[1]

ریشه «ی‌س‌ر» با 44 مرتبه تکرار و ریشه «ع‌س‌ر» با 12 مرتبه در قرآن کریم و در ارتباط با همین معانی اشاره شده مورد استفاده قرار گرفته‌ و در مواردی در کنار هم نیز آمده‌اند؛ مانند:

«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»، «سَیَجْعَلُ اللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً». و «یُریدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْر»؛^[2] خداوند براى شما آسانى می‌خواهد، و برایتان دشوارى نمی‌خواهد.

با این وجود، مشتقات دو ریشه «یسر» و «عسر» را بیشتر به صورت مستقل و جدای از هم، به مناسبت‌های مختلف در قرآن مشاهده می‌کنیم؛ به عنوان نمونه از مشتقات «ع‌س‌ر» می‌توان از آیات زیر یاد کرد:

1. «قالَ لا تُؤاخِذْنی‏ بِما نَسیتُ وَ لا تُرْهِقْنی‏ مِنْ أَمْری عُسْراً»؛ گفت: مرا برای آنچه فراموش کرده‏‌ام بازخواست مکن و کار را بر من سخت مگیر.
2. «...یَقُولُ الْکافِرُونَ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ»؛ آن‌روز کافران خواهند گفت: این‌روز چه روز سختى است!
3. «الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَ کانَ یَوْماً عَلَى الْکافِرینَ عَسیراً»؛ آن‌روز فرمانروایى ویژه خداى رحمان خواهد بود، و براى کافران روزى بسیار دشوار است.

«عُسْرَة» نیز به معنای دشوارى در وجود مال،[3] و به عبارتی تنگ‌دستی است:

«وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى‏ مَیْسَرَةٍ»؛ و اگر (بدهکار) تنگ‌دست بود، تا هنگام توانایى مهلتش دهید.

«عسر» و «عسیر» وصف‌اند به معناى سخت و دشوار. «یَومٌ عَسِرٌ» و «یَوْمٌ عَسِیرٌ» هر دو به معنای روز دشوار و بسیار سخت.

«وَ یَسِّرْ لی‏ أَمْری»؛ کارم را آسان فرما.

نمونه‌هایی از مشتقات «ی‌س‌ر» را نیز مشاهده فرمایید:

1. «یُسر» به معنای آسان: «...وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْراً»؛ هر کس از خدا بترسد خداوند کار را بر او آسان گیرد.
2. «یسیر» به معنای آسان: «وَ کانَ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً»؛ و این کار بر خدا آسان است.
3. «یسیر» به معناى اندک: «وَ نَزْدادُ کَیْلَ بَعِیرٍ ذلِکَ کَیْلٌ یَسِیرٌ»؛ و یک بارِ شتر بیشتر می‌گیریم؛ زیرا این پیمانه‌ی کمى است.
4. «تیسیر» از باب تفعیل به معنای آسان کردن:«وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ»؛ ما قرآن را براى تذکّر آسان کرده ایم.
5. «تیسّر» از باب تفعّل و «استیسار» از باب استفعال، هر دو به معناى آسان بودن و مقدور بودن:

1-5. «فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»؛ تا هراندازه که می‌توانید قرآن تلاوت کنید.

2-5. «فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»؛ اگر محصور و ممنوع شدید آنچه از قربانى در توانتان است بفرستید.

6. «یُسرى»،مؤنّث «ایسر» به معناى آسان‌تر: «وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرى‏»؛ ما تو را راه آسان‌ترى می‌نماییم.
7. «مَیْسِر»، به معنای «قمار»: گفتنی است «قمار» را از آن جهت «میسر» و قمارباز را از آن جهت «یاسر» می‌گویند که به وسیله قمار، مال دیگران به آسانی و بدون ‏زحمت به چنگ می‌آید؛[4] از این‌رو مورد نکوهش اسلام است:

«إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ»؛ شراب، قمار، بت‌ها و گروبندى با تیرها پلیدى کار شیطان است، پس از آن اجتناب کنید.

[1]. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 566، دمشق، بیروت، دار القلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

[2]. بقره، 185.

[3]. المفردات فی غریب القرآن، ص 566.

[4]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی‏، سید احمد، ج ‏3، ص 521، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375 ش.