اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند را می‌توان به چند دسته تقسیم‌بندی نمود:

الف) امور معنوی؛ مانند:

1. یاد خدا (انجام تکالیف شرعی بویژه نماز اول وقت)،
2. دعا برای تقویت حافظه، زیرا از امام معصوم نقل شده که از خدا بخواه تا عقل تو را قوى گرداند و از خدا طلب فهم و درک نما.[1] بر اساس این روایت، انسان حتی با انشاء خودش نیز می‌تواند دعایی برای افزایش درک خود بخواند. با این وجود چند دعا نیز در این زمینه وجود دارد:

یک) دعایی که پیامبر(ص) به امیرالمؤمنین(ع) براى تقویت حافظه تعلیم نمود که پس از هر نمازی خوانده شود:

«سبحان من لا یعتدی على أهل مملکته، سبحان من لا یأخذ أهل الأرض بألوان العذاب، سبحان الرءوف الرحیم، اللهمّ اجعل لی فی قلبی نورا و بصرا و فهما و علما إنّک على کل شی‏ء قدیر».[2]

دو) سید بن طاوس نقل می‌کند که براى احیاى قلب این دعا را سه بار بخواند:

«یا حیّ یا قیّوم یا لا إله إلّا أنت أسألک أن تحیی قلبی اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد».[3]

سه) دعا هنگام مطالعه: «اللّهم أخرجنی من ظلمات الوهم و أکرمنی بنور الفهم اللّهم افتح علینا أبواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا أرحم الراحمین».[4]

چهار) هر روز بعد از نماز صبح پیش از آن‌که سخنی بر زبان آورد، بگوید: «یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ فَلَا یَفُوتُ شَیْئاً عِلْمُهُ وَ لَا یَئُودُه».[5]

3. خواندن قرآن[6] به خصوص آیة‏الکرسى.[7]
4. اجتناب از چیزهایى که باعث فراموشی می‌شود؛ مانند معصیت و گناه، علاقه و وابستگی زیاد به دنیا، سرگرمی و اشتغال بیش از حد به آن و غمگین و محزون بودن برای مسائل دنیایی.[8]
5. کاهش اضطراب و کسب آرامش بویژه هنگام مطالعه،
6. کاهش اشتغالات ذهنى،
7. تقویت تمرکز و دقت،

گفتنی است آنچه در مورد تقویت حافظه و هوش از کتب روایى و ادعیه بیان شد، علت تامه محسوب نمی‌شود؛ یعنی بعضى از عوامل مربوط با هوش و حافظه در اختیار ما نیست و به عنوان نمونه شاید ناشی از عوامل ژنتیکى و وراثتى باشد.

به عبارت دیگر، هوش و حافظه و استعداد هر انسان، برآیندى از عوامل متعدد وراثتى و محیطى است که بعضى از این عوامل - مانند آنچه گفته شد - در اختیار ما است. و برخی نیز – مانند عوامل ژنتیکی - از حوزه‌ی اختیار انسان خارج است؛ بنابراین نباید توقع داشته باشیم که با انجام دستورالعمل‌هایی که مؤثر هستند، معجزه‌ای ایجاد شده و ناگهان بهره‌ی هوشى فردی از 90 به 130 ارتقاء پیدا کند و اگر این چنین نشد بگوییم آن توصیه‌ها صحیح نبوده است.

بله یک هوش با نمره 100 را می‌توان تقویت کرد تا کارآمدتر باشد. البته در یک دوره‌هایى از رشد، مثل دروان جنینى و سال‌هاى اولیه زندگى کودک می‌توان بر اساس یک برنامه صحیح تغذیه مادر و هم‌چنین تغذیه کودک و علاوه بر آن غنى کردن محیط رشد کودک با فراهم کردن محرک‌هاى سالم محیطى، حتى بهره‌ی هوشى را افزایش داد، ولى در دوران جوانى و میان‌سالى باید بیشتر به این فکر بود که موانع کارآیى هوش را حذف کرد و عوامل شکوفایى و قابلیت‌ها را فراهم نمود، تا آنچه دست آفرینش در خلقت انسان تعبیه کرده است ظهور یابند، و این روایات و توصیه‌ها بیشتر ناظر به همین مسائل است.

ب) رعایت امور مادی

هم در روایات و هم در توصیه حکیمان قدیم و پزشکان جدید می‌توان توصیه‌هایی مادی برای تقویت حافظه را مشاهده کرد:

1. تأمین نیازهاى طبیعى و فیزیولوژیکى(تغذیه‌ی مناسب، ورزش، رعایت بهداشت)،
2. مسواک زدن،
3. استفاده بیشتر از مواد حاوى گلوکز(مثل خرما، عسل و شیرینى‌جات طبیعى). مواد داراى کلسیم و فسفر و ویتامین‌ها مانند: لبنیات، روغن ماهى، پرتقال، گوجه فرنگى ، سبوس گندم، سبزیجات تازه، هویج، جگر.

در کتاب مفاتیح الجنان آمده است: استمرار خوردن مویز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و 21 دانه باشد، خوردن حلوا، گوشت نزدیک گردن، عسل و عدس، در تقویت حافظه مؤثر است.[9]

بخشی از روایاتی که از پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) به ما رسیده، مربوط به خواص برخی از گیاهان، داروها و غذاها است. در چندین روایت به راه‌های تقویت حافظه اشاره شده و برای تقویت آن بعضی از غذاها و داروها تجویز شده است، از آن جمله روایتی است از حضرت علی(ع) که فرمود: "کسی که کمی زعفران خالص و کمی سعد را با مقداری عسل مخلوط کند و روزانه دو مثقال از آن‌را بنوشد آن‌قدر حافظه‌اش قوی خواهد شد که بیم آن می‌رود که ساحر شود".^[10]

این روایت در کتاب بحار الانوار وجود دارد.^[11] در آن‌جا نیز از کتاب مصباح کفعمی نقل شده،^[12] و در دیگر منابع روایی که از اعتبار بالاتری برخوردار باشند، مشاهده نشده و در همین منابع نیز سندی برای آن ذکر نشده است؛ از همین‌رو اگرچه نمی‌توان آن‌را به صورت کامل رد نمود؛ اما با توجه به مبانی روایت‌شناسی، از ارزش استنادی چندانی برخوردار نیست. به هر حال و با فرض پذیرش طبیعی است تأثیر کامل این دارو بستگی به فراهم بودن سایر شرایط و نبودن مانع از تأثیر آنها دارد. البته کارشناسان پزشکی سنتی و نوین می‌توانند در ارتباط با تأثیرپذیری حافظه از این محلول، اظهار نظر کنند.

روایت دیگری استفاده از ترکیبی از میخک، اسفند، کندر و شکر را برای حفظ قرآن و در امان ماندن از مشکلاتی؛ مانند بلغم، کاهش حافظه و بی‌اختیاری ادرار و ... توصیه می‌کند:

«برای حفظ قرآن و قطع بلغم و ادرار(بی‌اختیار) و سفت‌شدن کمر، میخک و اسفند و کندر سفید و شکر سفید، از هر کدام ده درهم آسیاب شود، به جز اسفند که با کف دست ساییده می‌شود و به اندازه یک درهم در صبح ناشتا و هنگام خواب مصرف شود».[13]

4. تمرین و تکرار مطالب(خیلى مهم است).
5. بعد از هر 45 دقیقه مطالعه حدود 10 دقیقه استراحت کردن،
6. تمرینات تنفسى که کافى است در حالت ایستاده یا درازکش ریه را از هوا پر نموده و با آرامش، بازدم را انجام دهید.

ج) رعایت توصیه‌های روان‌شناسان

روان‌شناسان معتقدند، با استفاده از راه‌کارهاى زیر می‌توان به تقویت حافظه پرداخت:

1. تقطیع: یعنى حروف را به قطعه‌هاى واژه‌اى و قطعه‌هاى واژه‌اى را به قطعه‌هاى عبارتى دسته‌بندى نمود. از طریق تقطیع می‌توان حروف یا ارقام را به قطعه‌هاى معنادار تبدیل کرد و ظرفیت حافظه‌ی خود را افزایش داد؛ مثلا زنجیره‌ی عددى 149- 2177- 619- 83 را به زنجیره‌ی 1983- 1176- 1492 (که سال‌هاى میلادى است) تبدیل نمود و حافظه‌ی خود را افزایش داد.
2. معنادار کردن: این روش بهتر از هر شیوه‌ی دیگر به حافظه کمک می‌کند و هر چه معنا عمیق‌تر یا با جزئیات بیشترى رمزگردانى شود، مطلب بهتر به یاد می‌ماند. بنابراین وقتى می‌خواهید نکته‌اى را از کتابى به خاطر بسپارید، احتمال یادآورى آن در صورتى بیشتر است که توجه خود را بیشتر بر معناى آن مطلب متمرکز کنید، تا بر واژه‌ها، هر چه عمیق‌تر و کامل‌تر به معنا توجه کنید، بهتر آن‌را به یاد خواهید آورد.
3. سازماندهى: با سازماندهى مطالب به راحتى می‌توان آنها را آموخت، حفظ کرد و سپس به یاد آورد؛ یعنى براى یادگیرى و حفظ موضوع و مطلبى که داراى زیر مجموعه و زیرشاخه‌هاى متعدد و متکثرى است، آن‌را در یک سلسله مراتبى منطقى قرار داد، و از کل به جزء و از بالا به پائین به زیرشاخه‌هاى جزئی‌تر تقسیم نمود و به خاطر سپرد.
4. بافت: معمولا مطالبى را که می‌آموزیم آنها در شرایط زمانى و مکانى خاصى یاد می‌گیریم، این مجموعه شرایط حاکم بر فضاى یادگیرى را بافت می‌گویند. ما وقتى می‌توانیم به آسانى مطالب را بازیابى کنیم که بافت حاکم بر بازیابى را همان بافتى قرار دهیم که در زمان یادگیرى و وقوع آن وجود داشت. مثلا اگر قرار باشد شما نام هم‌کلاسی‌هاى دوران راهنمایى خود را بیاد آورید، با گردشى در راه‌روهاى مدرسه‌اى که دوره‌ی راهنمایى را در آن گذرانیده‌اید بازیابى اسامى دوستان هم‌کلاسى را آسان‌تر می‌توانید انجام دهید.
5. روش پس ختام: این روش که توانایى دانشجو را در به خاطر سپردن مطالب کتاب‌هاى درسى کمک می‌کند به روش پس ختام معروف است که نام این روش متشکل از حروف اول شش مرحله‌ی آن است. 1. پیش‌خوانى، 2. سؤال کردن، 3. خواندن، 4. تفکر، 5. از حفظ کردن، 6. مرور کردن.

توضیح: فرض کنید می‌خواهید مطلبى از یک کتاب را به خاطر بسپارید و سپس بازیابى کنید، ابتدا با پیش‌خوانى یک برداشت کلى از موضوعات مهم انجام می‌دهید. این نوع پیش‌خوانى باعث می‌شود که شما ابتدا مطالب مهم فصل را سازمان‌دهى کنید و در مرحله‌ی بعد باید درباره‌ی هر بخشى سؤال‌هایى طرح کنید و در مرحله‌ی خواندن، باید هر بخش را به قصد پاسخ‌دادن به سؤال‌هاى طرح شده بخوانید. در مرحله‌ی چهارم هنگام خواندن، ساختن سؤال‌ها و ایجاد ارتباط بین دانسته‌هاى خود، درباره‌ی مطلب فکر کنید که در واقع به مطالب خوانده شده معنادهى می‌کنید. سپس در مرحله‌ی پنجم و ششم، یعنى در مراحل از حفظ گفتن و مرور کردن، باید سعى کنید واقعیت‌هاى اصلى مطالب را که خوانده بیاد آورید و به سؤال‌هایی که خود طرح کرده اید، پاسخ دهید.[14]، [15]

[1]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 1، ص 224، حدیث 17، روایت عنوان بصرى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[2]. کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 198، قم، دار الرضی(زاهدی)، چاپ دوم، 1405ق؛ قمی، شیخ عباس، مفاتیح‏ الجنان، فصل اول از باب اول، تعقیبات نماز.

[3]. مفاتیح‏ الجنان، کتاب باقیات صالحات .

[4]. همان.

[5]. المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 199.

[6]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 365، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.

[7]. المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 200.

[8]. مفاتیح ‏الجنان، کتاب باقیات صالحات.

[9]. همان.

.[10] مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 59، ص 273، حدیث 73، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق. «وَ مِنْهَا عَنْ عَلِیٍّ ع مَنْ أَخَذَ مِنَ الزَّعْفَرَانِ الْخَالِصِ جُزْءاً وَ مِنَ السُّعْدِ جُزْءاً وَ یُضَافُ إِلَیْهِمَا عَسَلًا وَ یُشْرَبُ مِنْهُ مِثْقَالَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنَّهُ یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ‏مِنْ شِدَّةِ الْحِفْظِ أَنْ یَکُونَ سَاحِراً».

[11]. بحار الانوار، ج 59، ص 272، حدیث 73.

[12] عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، ص 200، قم، رضی، 1405ق.

[13]. «مَا یورِثُ الْحِفْظَ مِنَ الْعَقَاقِیرِ وَ الْاَدْوِیهِ فَمِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ ابْنُ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِی صلّی الله علیه و آله و سلّم لِحِفْظِ الْقُرْآنِ وَ یقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ الْبَوْلَ وَ یقَوِّی الظَّهْرَ یوْخَذُ عَشَرَهُ دَرَاهِمَ قَرَنْفُلٌ وَ کَذَلِکَ مِنَ الْحَرْمَلِ وَ مِنَ الْکُنْدُرِ الْاَبْیضِ وَ مِنَ السُّکَّرِ الْاَبْیضِ یسْحَقُ الْجَمِیعُ وَ یخْلَطُ اِلَّا الْحَرْمَلَ فَاِنَّهُ یفْرُکُ فَرْکاً بِالْیدِ وَ یوْکَلُ مِنْهُ غُدْوَهً زِنَهَ دِرْهَمٍ وَ کَذَا عِنْدَ النَّوْمِ … ». المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 200.

[14]. اقتباس از سی دی پرسمان با انجام تغییرات و بازنویسی مجدد.

[15]. برای اطلاع بیشتر، ر. ک: «شرایط و دعای مطالعه»، 763.