پرسش مطرح شده دربردارنده‏ى موضوعات و نکاتى چند بود که ما با تفکیک مسائل، نظر خود را پیرامون هر یک بیان مى‏کنیم.

1. با تعمق در متون دینى به حقایقى پیرامون «من» دست مى‏یابیم و مى‏توانیم نظر اسلام را در موارد ذیل خلاصه کنیم:

الف) از نظر اسلام «من» واقعیتى مغایر با بدن دارد و نظر آن دسته از فلاسفه را تأیید مى‏کند که مى‏گویند: واقعیت «من» جوهرى است پیراسته و مجرد از ماده که مبدأ حرکت، احساس، تدبر و اندیشه مى‏باشد.[1]

آیاتى چند؛ مانند حجر، 29؛ مؤمنون، 14؛ انعام، 93؛ حشر، 19؛ شمس، 7 و 8، چنین حقیقتى را تبیین مى‏کنند.

ب) آن گونه که در فلسفه ی ارسطو آمده است، انسان مرکب از جسم و روح نیست،[2] بلکه همان روح است که با ماده همراه مى‏باشد.

قرآن آن‌گاه که از مرگ سخن مى‏گوید از واژه‏ى "توفى"[3] استفاده مى‏نماید و توفى از ماده‏ى "وفى" است و به معناى دریافت چیزى بدون کمى و کاستى مى‏آید، "توفیتُ المال"؛ یعنى مال را بدون کم و کسرى دریافت کردم. این‌گونه آیات مبیّن این نکته مى‏باشند که حقیقت و واقعیت انسان همان بُعد غیر مادى او است و در پرتو این بُعد است که از بین نمى‏رود و بدون کمى و کاستى تحویل مأموران غیبى خداوند مى‏گردد.

در سوره‏ى سجده آیه‏ى 11 آمده است: «قل یتوفاکم ملک الموت الذى وکلّ بکم ثم الى ربکم ترجعون»، بگو فرشته‌ی مرگ که بر شما گمارده شده است، شماها را اخذ مى‏کند، آن‌گاه به سوى پروردگار خود باز مى‏گردید. در این آیه از این که در دو جمله "کم" آمده است نه "بعضکم"، مى‏توان بدین نکته پى برد که حقیقت انسان‏ها(کُم) همان است که گیرنده ارواح آن‌را می‌گیرد و گرنه بدن و جهازات آن، به تدریج منهدم مى‏شوند و به جایى تحویل داده نمى‏شوند.[4]

ج) روح، جسمانیة الحدوث است؛ یعنى مولود تکامل ماده است. این نکته از آیه‌ی 14 سوره‏ى مؤمنون که مراحل خلقت انسان را تبیین مى‏فرماید، قابل استنباط است؛[5] یعنى انسان در روز نخست مادى و جسمانى بود و در نتیجه‌ی تحول ماده، مجرد شد و خلقت دیگرى پیدا کرد که شبیه تکامل‏هاى پیشین نیست، بلکه ماده‏ى بى‌روح به صورت یک موجود درک کننده توان‌مند در مى‏آید.

د) از نظر اسلام روح امرى مجرد است.

البته این نکته مورد پذیرش است که با مرگ و از بین رفتن مغز و اعصاب، شعور احساسى دنیایى انسان مختل مى‏گردد، اما این بدین معنا نیست که روح و ادراکات خیالى و وهمى او هم از میان مى‏رود؛ زیرا که با حرکت جوهرى، روح به تجرد مثالى رسیده و بعد از مرگ، باقى است و وجودى قوى‏تر از وجودى که در این دنیا داشت، خواهد داشت. بلکه مثبت این مطلب است که مغز و... از ابزار روح به شمار مى‏آیند و فعالیت روح در این جهان مادى بدون چنین ابزارى، امکان ‏پذیر نیست. فلاسفه دلایل متعددى، پیرامون تجرد روح اقامه کرده‏اند که ما به جهت اختصار از بیان آنها صرف نظر مى‏کنیم، اما اشاره‏اى به نظر اسلام در این رابطه مى‏نماییم:

در سوره‏ى سجده، آیات 10 و 11، مفید این معنا مى‏باشند که اگر چه پس از مرگ بدن شما در زمین گم و پراکنده مى‏شود، اما یک چیز از شما به هیچ وجه گم نمى‏شود و پیوسته محفوظ است و آن روح شما است که فرشته‌ی مرگ، مأمور است آن را بگیرد.

یا در سوره‏ى زمر، آیه‏ى 42 آمده است: «اللَّه یتوفى الانفس...».

حال باید گفت؛ آیا موجود مادى این‌گونه است که بعد از مرگ محفوظ مى‏ماند و پراکنده نمى‏شود و... قطعاً موجود مادى این‌گونه نیست و اگر هم بعد از مرگ چیزى از بدن انسان مى‏ماند، اجزاى بدن او است و چگونه مى‏توان روح را عبارت از همان اجزاى پراکنده دانست با این‌که در آیات دیگر یک سلسله اعمال حیاتى؛ مانند مکالمه‏ با فرشتگان، آرزو و تقاضا و...[6] پس از مرگ به انسان نسبت داده شده است. آیا اجزایى که در طبیعت پراکنده‏اند از عهده‏ى چنین کارهایى بر مى‏آیند؟ لذا باید گفت همه‏ى واقعیت انسان که همانا روح است، پس از مرگ در اختیار فرشته‏ى مرگ قرار مى‏گیرد و استناد محفوظ ماندن و... به او، دلیل بر تجرد آن است.[7] و از بین رفتن حافظه که از علل معدّه‏ى روح در این عالم مى‏باشند، خللى به روح و مسئله ی یادآورى و حافظه‏ى او، وارد نمى‏کند.

2. اگر در حکمت متعالیه گفته مى‏شود که عالم و معلوم و علم، عین هم هستند، در معلوم بالذات(آنچه که حقیقتاً براى انسان حاضر است) است؛ یعنى ممکن است معلوم بالعرض و وجود عینى شى‏ء خارجى، واحد، ولى معلوم بالذات و معلوم ذهنى، به لحاظ تعدد افراد درک کننده(مدرک‌ها)، متعدد باشد.[8]
3. قبول فرضیه‏ى خط سیر، یا رد فضا - زمان و تبیین آن با دیاگرام مینکوفسکى، اثبات نمى‏کند که روح قالب خاصى براى سازماندهى اتم‏هاى ورودى به بدن است، و افزون بر این، جزئیات بیشترى در خصوص دیاگرام مینکوفسکى و کلاف کیهانى بودن انسان بیان نمایید. اگرچه مطالب علمى و تجربى به عنوان اصول موضوعه مى‏باشند و ابطال و اثبات آنها خللى در قواعد کلى فلسفى ایجاد نمى‏نمایند.
4. مراد از این‌که هیچ موجودى داراى بدن مستقل نیست، چیست؟

اگر منظور این است که بدنى که روح از آن خارج گشته، در چرخه‏ى غذایى قرار مى‏گیرد و غذایى براى بدن‏هاى دیگر مى‏شود، قبول این نکته چیزى را که شما نتیجه گرفته‏اید، اثبات نمى‏کند. و اگر منظور شما تناسخ است؛ یعنى نفس در این دنیا از بدن به بدن دیگرى که مباین با بدن اوّل است، منتقل مى‏شود، مثلاً حیوانى بمیرد و نفس او به حیوان دیگر یا غیر حیوان، انتقال یابد، در جاى خود اثبات گردیده است که تمام اقسام تناسخ باطل است.[9]

5. وابستگى موجودات این جهان و تأثیرگذارى بر همدیگر امرى است مورد قبول و در بحث‏هاى فلسفى گفته مى‏شود: نظام هستى نظام على و معلولى است و هیچ معلولى قبل از علت خود و هیچ علتى بعد از معلول خود یافت نمى‏شود و آنها گرچه با هم‏اند، اما تقدم درجه‏ى علت همواره محفوظ است. و این به معناى تأثیر هر چیز در هر چیز نیست.

به هر حال مراتب هستى نظیر دانه‏هاى تسبیح که قابل تقدیم و تأخیر باشند نبوده، بلکه همانند سلسله‏ى اعدادند که هیچ جزئى از اجزاى آن قابل تقدیم و یا تأخیر نسبت به مقامى که واجد آن است، نیست.

در عرفان هم گفته مى‏شود که تجافى محال است و اسمای الاهى هر یک در موطن و مرتبتى خاص از مواطن، اعتبار مى‏شوند که از آن به توقیفیت اسمای الاهى یاد مى‏شود و همه‏ى موجودات، آیات الاهى و هر یک مظهر اسمى از اسمای الاهى هستند.[10]

6. به حساب آمدن بخشى از کلاف کیهانى فضا - زمان چگونه مى‏تواند دلیل شود که ما محکوم به مرگ نیستیم؟ صرف باقى بودن اجزاى و... نمى‏تواند دلیلى بر بقاى انسان باشد، مگر این‌که گفته شود شخصیت انسان به روح آن است و روح مجرد است و تغییر و تحولات بدن مادى و گسست اجزاى مادى بدن تأثیرى در بقاى روح ندارند و از این جهت انسان نمى‏میرد، بلکه از منزلى به منزل دیگر مى‏رود.
7. با فرض قبول این که سرنوشت ما به سرنوشت کل عالم گره خورده است، وحشتناک نبودن مرگ را نمى‏توان نتیجه گرفت. نداشتن وحشت از مرگ، فرع بر آن است که انسان بداند، هویت و شخصیتش بعد از مرگ باقى مى‏ماند، نه این‌که اجزاى بدن او هر یک در جایى بماند و... .
8. از این‌که سؤال کردید آیا جهان ازلى است؟ اگر مراد از جهان، جهان مادى باشد، دلیلى بر ازلى بودن آن نداریم و چون مجموع این عالم چیزى وراى اجزا نیست و از طرفى هر جزیى حادث و مسبوق به عدم است، پس مجموع آن هم حادث است. اما اگر مراد فیض الاهى است، باید گفت که فیض الاهى و عطیه‏ى او ازلى است، ولی لازمه‌ی آن دوام عالم طبیعت نیست.[11]
9. اما این‌که اعتقاد بسیارى مى‏تواند برهانى یقین‌آور باشد؟ پاسخ این است که خیر؛ زیرا صرف این که عده‏اى زیادى در موضوعى اتفاق نظر دارند، ممکن است سبب پیدایش ظنّ و یا اطمینان روانى براى فردى شود، لکن چنین امرى هیچ‌گاه موجب قطع و یقین منطقى و برهانى که نفى هرگونه احتمال مخالف را مى‏نماید، نمى‏گردد. بویژه آن‌که مجال سخن پیرامون اصل فرضیه و یا نظریه‌ی رد کیهانى یا «World line» فراوان است.

[1]. ر. ک: ابن سینا، شرح الاشارات، ج 2، ص 289 - 308.

[2]. پیرامون نظریه افلاطون راجع به روح و روان، ر. ک: کاپلستون، تاریخ فلسفه‌ی یونان و روم، ج 1، ص 239 - 248؛ پیرامون نظریه‌ی ارسطو، ر. ک: همان، ص 373 - 278.

[3]. این تعبیر 14 بار در قرآن آمده است.

[4]. در سوره زمر، آیه 42 آمده: «اللَّه یتوفى الانفس حین موتها...»، و در سوره‏ انعام، آیه 60 بیان گردید: «هو الذى یتوفاکم...»، البته این نکته که انسان همان روح است، از آیات دیگر قرآن هم قابل استفاده است، مثلاً در سوره‏ى انسان آیه 1 آمده است: «هل اتى على الانسان حین من الدهر لم یکن شیئاً مذکورا» و با توجه به این آیه مى‏توان گفت؛ اگر چه قبل از دمیده شدن روح، انسان مراحلى را از قبیل نطفه و علقه و... پشت سرگذاشته، اما چیز قابل ذکرى‏ نبود.

[5]. در بین فلاسفه، ملاصدرا با الهام از این آیه و آیات دیگر چنین نظریه‏اى را پیرامون نفس (روح) ارائه کرد. ر. ک: اسفار، ج 8، ص 330؛ شواهد الربوبیه، ص 221 - 223.

[6]. ر. ک: سوره‏هاى نساء، 97؛ سجده، 10 و 11.

[7]. براى مطالعه‏ى بیشتر، ر. ک: سبحانی، جعفر، اصالت روح از نظر قرآن، ص 16 - 46.

[8] براى مطالعه‏ى بیشتر، ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، ج 2، ص 230 - 240؛ مطهری، مرتضی، شرح منظومه، ج 2، ص 9 - 58.

[9]. البته، تناسخ دو گونه ی دیگر هم فرض مى‏شود که باطل نیست و آیات قرآن آنها را تجویز مى‏کند. الف) انتقال نفس از این بدن به بدن اخروى که این بدن اخروى متناسب با صفات و اخلاقى است که نفس در دنیا کسب کرده بود. ب) مسخ باطن و انقلاب صورت ظاهرى به صورت باطنى.

[10]. ر. ک: جوادی آملی، عبد الله، تحریر تمهید القواعد، ص 416 - 234.

[11]. ر. ک: میر داماد، قبسات، ص32؛ مصباح یزدی، تعلیقه بر نهایة الحکمة، ج 2؛ ص 404 - 405؛ طباطبائی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، ص 323 - 326.