نظریه غالب در میان اندیشمندان اسلامی این است که تکامل در بهشت اخروی ممکن نیست. این عده بر این باورند که بر اساس منابع دینی بهشت دو گونه است: یکی بهشت برزخی و دیگری بهشت در قیامت. تکامل در بهشت برزخی ممکن است. برای اطلاع بیشتر به پاسخ 5925( تکامل برزخی) رجوع شود. اما تکامل در بهشت آخرتی ممکن نیست؛ زیرا عالم قیامت و ورود در بهشت نهایت سیر تکامل انسان است؛ در نتیجه ورود به بهشت معنای کامل شدن است، نه برای کامل شدن.

در توضیح این نظریه می‌توان گفت: تکامل و ارتقای درجات در بهشت، مرهون و معلول درجات ایمان و عمل صالح انسان در دنیا است. در این باره خدای متعال می‌فرماید:

«وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یعْمَلُون»؛[1] هر کس از بندگان به عملی که کرده رتبه خواهد یافت.

بنابر این، طبق سخن امام علی(ع) که فرمود:

«اَلیوم عملٌ و لا حساب و غداً حساب و لا عمل»؛[2] امروز(تا زمانی که در دنیا هستید) روز عمل و تلاش است نه روز حساب‌رسی به اعمال، و فردای قیامت روز حساب‌رسی است نه روز عمل.

اگر در آخرت پرونده اعمال و کارهای نیک بسته می‌شود و تکامل هم معلول عمل صالح است، در نتیجه در بهشت تکاملی نیست، مگر آنچه در این دنیا فراهم نموده باشیم. بنابر این در آخرت، تکامل -یعنی ارتقا از درجه به درجه‌ی دیگر بهشت بدون این‌که قبلاً در دنیا مقدمات و شرایط آن‌را فراهم کنیم- وجود ندارد.

در همین راستا خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

«لا ینْفَعُ نَفْسًا إیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فی إیمانِها خَیرًا قُلِ انْتَظِرُوا إِنّا مُنْتَظِرُونَ؛^[3] اگر کسى که قبلا ایمان نیاورده یا خیرى در ایمان آوردن خود به دست نیاورده، ایمان آوردنش سود نمى‌‏بخشد. بگو منتظر باشید که ما [هم] منتظریم».

در مقابل دیدگاه مذکور، اما دیدگاه دیگری مطرح است که قائل به تکامل در قیامت است، این عده در توضیح نظریه خود می‌گویند: پس از ورود روح به عالم اوّل از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن، منازل، مواقف و سرفصل‌‏هایى در پیش روى انسان قرار مى‌‏گیرد که هر یک به جاى خود، یک رویداد بزرگ تکاملى در بازگشت انسان به سوى خداوند است؛ چرا که با هر انتقالى، انسان به صورت اصلى خود، نزدیک‌‏تر شده و به کمالات از دست ‏رفته خود هنگام سیر نزولى، نایل مى‏‌گردد و به تدریج سعه وجودى خود را یافته و متناسب عالم قرب مى‌‏شود. علاوه بر آن‌که بعد از ورود به آن، به مقتضاى نظام خاص حاکم بر آن، حرکت و تکامل داشته و در هر عالمى پس از ورود به آن، کمالات جدیدى را کسب می‌کند.

این گروه بر این باورند که آیات و روایاتی نیز گویاى حرکت و تکامل در حشر و عوالم پس از آن است. به چند نمونه از این آیات اشاره مى‏‌کنیم:

1. «کسانى که عهد و پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى‏‌فروشند، آنان را در آخرت [از سعادت‌‏هاى اخروى‏] بهره‌‏اى نیست؛ و خداى [متعال‏] روز قیامت با آنان سخن نمى‌‏گوید و به [نظر رحمت به‏] ایشان نمى‌‏نگرد و [آنها را] پاکشان نمى‌‏گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت».[4]

این عده می‌گویند: جمله «و پاکشان نمى‌‏گرداند» در این آیه، مفهوم خاصى دارد. این جمله نشانگر این حقیقت است که انسان‌‏هایى که در صراط مستقیم عبودیت بوده و مورد نظر حق هستند؛ در حشر و در مواقف و عوالم آن، مشمول تزکیه حضرت حق بوده، خداوند آنان را از ناپاکى‌‏ها پاک مى‌‏سازد و آنها را - از آنچه که روى چهره اصلى انسان قرار گرفته و از بسیارى از حقایق محجوبشان کرده- تزکیه و تطهیر مى‏‌کند. امّا این تزکیه‌ی الهى شامل آن دسته از انسان‌‏ها که در صراط عبودیت قرار نگرفته و با خداوند به مخالفت برخاسته‌‏اند، نخواهد شد.

گفتنی است که تزکیه خداى متعال، همان تکمیل و کامل ساختن روح آدمى است؛ زیرا انسان در زندگى دنیایى، در ظاهر امر، داراى یک سلسله عقاید بود که بر اساس آن عقاید روش و سلوک عملى خاصى دارد. امّا در باطن امر، روح آدمى در نتیجه همین عقاید و اعمال، حرکت مخصوصى دارد که آن حرکت اگر در سلوک عبودیت و صراط مستقیم باشد، روح را از آنچه باید پاک کرده، به تدریج پاک مى‌‏گرداند و در مدارج کمال پیش مى‏‌برد.

این حرکت باطنى همان تزکیه الهى است که در روح آدمى، تحت سلوک ظاهرى دینى انجام مى‏‌گیرد. این تطهیر، روح را از حجاب‌‏ها، تعلق‌‏ها و رنگ‌‏ها و هرچه بر روح در هنگام جدایى از موطن اصیلی‌‏اش، عارض گشته، نجات مى‌‏دهد و آزاد مى‏‌گرداند، در حقیقت، یک حرکت تکاملى براى روح است.

حرکت روح هم جز با تزکیه نخواهد بود؛ چه این تزکیه در زندگى دنیایى تحت سلوک دینى انجام گیرد و چه در قیامت به مقتضاى احکام خاص همان عالم و عوالم آن.

2. «حقیقت این است خداوند کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‌‏اند، در باغ‌‏ها و [بهشت‏‌هایى‏] که از زیر [درختان‏] آن نهرها روان است، درآورده و [داخل مى‌‏گرداند]. در آن‌جا با دست‌بندهایى از طلا و مروارید آراسته مى‌‏شوند و لباسشان در آن‌جا از حریر [پرنیان‏] است. [پس از قرار گفتن در چنین وضعیتى] هدایت مى‏‌شوند به گفتار پاک و [پاکیزه‏] و به سوى راه خداى ستوده [حمید] هدایت مى‌‏گردند».[5]

این عده می‌گویند: این آیه هم اشاره دارد که پس از قرار گرفتن در بهشت، بهشتیان به سخن پاکیزه و به صراط حمید هدایت مى‏‌شوند. پس معلوم مى‏‌شود که تازه در آن‌جا راه به خصوصى شروع مى‏‌گردد و راهى که حرکت در آن نباشد، راه نیست. این آیه مى‏‌گوید: خداوند با اسم «حمید» خود، مؤمنان و مشتاقان را به آن‌جا که باید ببرد، می‌برد. پس حرکت در عوالم حشر وجود و سیر تکاملى در آن‌جا ادامه دارد.[6]

اما آنچه بر اساس مبانی حکمی و فلسفی در پاسخ این دیدگاه می‌توان گفت: این است که نفس در قیامت به تجرد کامل خود رسیده است؛ بنابر این تکامل در آن‌جا معنا ندارد؛ آیاتی هم که مطرح شده یا بیان‌گر وسعت وجودی عالم آخرت است، یا به تعبیر فیض کاشانی به معنای رفع موانع است.[7]

[1]. انعام ، 132.

[2]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 84، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[3]. انعام، 158.

[4]. «إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ». آل‏عمران، آیه 77.

[5]. «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ». «وَ هُدُوا إِلَى الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلى‏ صِراطِ الْحَمِیدِ». حج، آیه 23 و 24.

[6]. ر. ک. شجاعی، محمد، قیام قیامت، ص 101 به بعد، تهران، کانون اندیشه جوان، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1380.

[7]. «آخرت دار تکامل نیست و حرکت استکمالى در آخرت امکان ندارد؛ بلکه مبدأ عذاب اگر از عوارض غریبه باشد در جوهر نفس، زائل می‌شود، آن‌هم نه از باب حرکت استکمال». فیض کاشانى‏، أصول المعارف، مقدمه، ص 332، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1375ش.