راه توبه هیچ‌گاه بسته نیست. انسان اگر چندین بار توبه‌اش را بشکند، باز هم واقعاً – و نه تنها با زبان -  پشیمان شود و به درگاه الهی روی آورد، خداوند او را می‌پذیرد. البته انسان باید سعی و تلاش کند هیچ وقت مرتکب گناه نشود، اگر کسی توبه واقعی کند؛ یعنی از ته دل از گناه خود پشیمان شود و تصمیم بگیرد که دیگر مرتکب گناه نشود، خداوند توبه او را می‌پذیرد، و خداوند توبه کنندگان را دوست دارد.
امید به رحمت پروردگار و ندامت و پشیمانی از گناهان و در نهایت توبه واقعی و خالصانه، گامی مهم به سوی محبوب خدا شدن و راهی است هموار به سوی هدایت، که شیطان از آن نگران است.
نکته بسیار مهم در این راه، استعانت از لطف و عنایتی است که خداوند نسبت به توبه کنندگان دارد؛ زیرا توبه واقعی همه عقوبات اخروی گناه و آثار منفی آن‌را در پیشگاه خداوند از بین می‌برد، همان‌گونه که خداوند فرموده است: «اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».[1]
اما توبه دو رکن اساسی دارد:
1. پشیمانی از گذشته: اصلی‌ترین رکن توبه این است که توبه کننده از گذشته پشیمان باشد. این همان است که در آیات زیادی با جمله «الاّ مَن تابَ»،[2] و یا «إلاّ الذِّینَ تابُوا»،[3] بیان شده است. البته گاهی از پشیمانی به اعتراف تعبیر شده است: «وَ آخَرُونَ اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ»؛[4] «و گروه دیگر به گناهشان اعتراف کردند».
2. تصمیم بر ترک گناه در آینده: این شرط را می‌توان از این آیه استفاده کرد: «فَاستَغفَرُوا لِذُنُوبِهِم .... وَ لَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُم یَعلَمُونَ»؛^[5] «پس برای گناهان خود طلب آمرزش کنند ... و بر گناه اصرار نمی‌ورزند [و دوباره آن‌را مرتکب نمی‌شوند] در حالی ‌که می‌دانند».
علاوه بر این دو رکن، برای پذیرش توبه از سوی خداوند، چند شرط وجود دارد:
1. جهل نسبت به گناه: معصیتى که انسان مرتکب شده از روى علم و سرکشى نباشد، بلکه از روى جهالت باشد. گاهى انسان گناهى را از روى هوا و هوس و براى ارضاى شهوت‌هاى خود انجام می‌دهد و هدف او مخالفت با خدا نیست، ولى گاهى آن کار را به جهت مخالفت با خدا و عناد و ستیز در برابر حق انجام می‌دهد. اگر ارتکاب گناه به صورت اول باشد، معلوم می‌شود که بنده هر چند خدا را نافرمانى کرده، ولى روح نافرمانى در او نیست، بلکه فقط از روى هواى نفس این کار را کرده است، در این صورت اگر از کرده خود پشیمان شد و به سوى خدا بازگشت خدا توبه او را می‌پذیرد و می‌توان گفت که او این کار را از روى جهالت و نادانى انجام داده است، هرچند که گناه بودن آن‌را می‌دانست.
بنابراین، قید جهالت به معناى آن نیست که گنه‌کار در حین ارتکاب گناه، حرام بودن آن‌را نمی‌دانست؛ زیرا در چنین صورتى او گناهى نکرده تا توبه کند، بلکه جهالت در این‌جا به همان مفهومى است که گفته شد؛ یعنى انجام کار از روى هوا و هوس.
2. سرعت در توبه: شرط دوم پذیرش توبه این است که، وقتى مرتکب گناهى شد هرچه زودتر توبه کند و توبه را به تأخیر نیندازد، اگر توبه را به تأخیر اندازند تا وقتى که مرگشان فرا رسد، دیگر توبه آنها پذیرفته نخواهد شد.
3. انجام عمل صالح: این شرط در آیات متعددی مطرح شده است؛ گاه به صورت: «إلاّ مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً»؛^[6] «مگر کسی که توبه کند و ایمان بیاورد و عمل شایسته انجام دهد»، و گاه به صورت بیان مصداق اعمال صالح، از جمله: «فَان تابُوا وَ اقامُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُم إنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛^[7] «پس اگر توبه کنند و نماز را به پا دارند و زکات را بپردازند، آنها را رها سازید؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است».
4. اصلاح گذشته: شرط دیگر قبولی توبه جبران و اصلاح گذشته است. «إلاّ الَّذینَ تابُوا مِن بَعدِ ذلِکَ وَ أصلَحُوا فَإنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛[8] «مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و جبران نمایند که خداوند بخشنده مهربان است».
جبران گذشته به این است که هم حقوق مادی و معنوی مردم را ادا و هم حقوق خداوند را جبران کند.
تنها در یک صورت است که تصریح شده توبه مورد قبول حق تعالی قرار نمی‌گیرد و این نکته با صراحت در قرآن مجید مطرح شده است. و آن این‌که انسان زمانی به توبه روی آورد که در آستانه مرگ است و یا مورد غضب الهی قرار گرفته است. در این هنگام باب توبه بسته است و توبه پذیرفته نمی‌شود. به بیان واضح‌تر؛ این‌که تنها در یک صورت توبه قابل قبول نیست و آن هنگامی است که توبه اختیاری نباشد و شکل اضطراری و اجباری به خود بگیرد. قرآن کریم به شدت توبه هنگام مرگ را مردود می‌داند آن‌جا که می‌فرماید: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ.. ».[9] بنابراین، توبه‌های هنگام مرگ مورد قبول نیست. عارفان همواره سفارش می‌کنند که فرصت را از دست ندهید و در سن جوانی توبه کنید.
برای آگاهی بیشتر در باره توبه و شرایط آن پاسخ‌های زیر را مطالعه کنید.
توبه و جایگاه آن در قرآن کریم، 25704
گناهان زیاد و توبه واقعی، 4675
لزوم توبه در هر آن، 37293
راه‌های کسب محبت خدا، سؤال شماره 261

---