فقهای شیعه خود را مطیع قرآن، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) می دانند و در زمان غیبت امام زمان (عج) با دقت در روایات و آیات، آنچه در توان دارند به کار می گیرند تا بتوانند احکام فقهی را از منابع موجود استخراج کنند. طبیعی است گاهی به دلیل عدم صراحت آیات و روایاتی، نتایجی که در این مسیر دشوار، حاصل شده با هم متفاوت باشد. علاوه بر این فقهای شیعه در ایران بر خلاف بسیاری از کشور های اسلامی، مستقل از حکومت به ابراز نظر فقهی خود می پردازند و خود را در مقابل خدا ملزم به رعایت آن می دانند و مقلدین آنها هم به تبع هر فقیهی، خود را ملزم به رعایت آنچه او از منابع به دست آورده است می دانند. بنا بر این در مواردی ممکن است بین فتاوای فقها اختلاف پیش آید که احادیث و آیات ما صراحتاً در آن مسئله اظهار نظر نکرده اند یا شرایط آن مسئله در روزگار ما عوض شده است. از جمله این موارد حکم رؤیت هلال اول ماه است که البته این تفاوت فتوا مختص به علمای شیعه نیست و در بین فقهای اهل سنت نیز اختلافاتی وجود دارد.[1]

از نظر فقه شیعه، اول ماه از چند راه ثابت می شود:

1. این که انسان خود ماه را ببیند.

2. به هر واسطه ای برای او یقین حاصل شود.

3. دو مرد عادل بگویند که ماه را دیده اند.

4. سی روز از اول ماه قبلی بگذرد.

5. حاکم شرع حکم به اول ماه بودن کند.[2]

اما تفاوت هایی که گاهی در فتوای فقها در رؤیت هلال دیده می شود ناشی از این است که:

1. آیا دیدن ماه باید حتماً با چشم غیر مسلح باشد یا دیدن با چشم مسلح مثلاً با تلسکوپ و دوربین هم کفایت می کند؟ بعضی از فقها ء مقید هستند که رؤیت حتماً باید با چشم غیر مسلح باشد، اما بعضی دیگر رؤیت با دوربین و تلسکوپ و دیگر وسائل را نیز کافی می دانند.

2. در چه صورت به گزارش های رسیده درباره رؤیت هلال می توان اعتماد کرد؟

3. اگر در شهر یا منطقه ای ماه دیده شد برای چه شهر ها و مناطقی اول ماه ثابت می شود؟

بعضی از مراجع تقلید بر این عقیده اند که اگر ماه در شهری دیده شود تنها در آن شهر و شهرهایی که هم افق با آن باشند اول ماه ثابت می شود.[3]

بعضی دیگر بر آنند که اگر در شهری ماه دیده شود در تمام شهرهایی که در شب با این شهر مشترک هستند (یعنی اول شب یکی آخر شب دیگری است) اول ماه ثابت می شود.[4]

اما گاهی اختلاف در رؤیت یا عدم رؤیت هلال ناشی از اختلاف در فتوی و نظرات فقهی نیست بلکه به تشخیص رؤیت یا عدم آن در خارج بر می گردد، به این معنا در بسیاری از موارد که مراجع تقلید شخصاً موفق به رؤیت هلال نشده اند با اعتماد به شهادت افراد عادل مورد اطمینان خود به اثبات اول ماه می رسند ولی این شهود از نظر سایر مراجع قابل اعتماد نیستند و همین باعث اختلاف نظر در رؤیت می شود.

همه این موارد باعث می شود که اگر مراجع و مقلدین آنها بخواهند به تکلیف شرعی خود عمل نمایند مجبور هستند به آنچه که برای آن حجت شرعی دارند عمل نمایند که همین باعث تفاوت هایی در عمل آنها می شود. از طرفی چون رؤیت هلال مسأله ای است که مورد ابتلاء همه مسلمان (که اکثریت مردم ایران را تشکیل می دهند) است اختلاف نظر در آن بسیار برجسته می شود و در اذهان عمومی انعکاس وسیع می یابد.

تفاوت فتواها مختص به علمای شیعه نیست و در بین فقهای اهل سنت نیز اختلافاتی وجود دارد.[5] اما علمای اهل سنت در مورد تشخیص اول ماه اهمیت بسیار زیادی به حکم حاکم می دهند. به طوری که عده ای از آنها به حکم حاکم اصالت داده و حجیّت را تنها از آنِ حکم حاکم دانسته اند و دیگر راه های اثبات هلال را در صورتى حجّت دانسته اند که حاکم آن را تأیید نماید.[6] حکام آنها نیز که اغلب پادشاهان کشور های اسلامی هستند معمولاً روزی را به عنوان اول ماه مشخص می کنند. به همین دلیل با وجود اختلاف نظر های موجود در باره رؤیت هلال ماه هر روزی را که حاکم طبق هر معیاری به عنوان عید اعلام کند مورد قبول اکثر علما و مردم قرار می گیرد.

در بین علمای شیعه بعضی حکم حاکم را برای اثبات اول ماه کافی می دانند و بعضی آن را کافی نمی دانند.[7] البته مقصود علمای شیعه از حاکم، مجتهد جامع الشرایط است نه سلطان کشور اسلامی. با این وجود در زمان کنونی که حکومت ایران زیر نظر مجتهد جامع الشرایط اداره می شود کمتر اتفاق می افتد که ولی فقیه به اول ماه بودن روزی حکم کند. و این به دلیل تمام نشدن حجت شرعی بر ایشان است. بله در صورتی که از راه دلیل شرعی بر ایشان مسلم شود که باید حکم کنند حتماً حکم خواهند کرد.

البته باید توجه داشت که رؤیت هلال یک فعل خارجی است و از قبیل تشخیص موضوع احکام است که هر فرد مکلفی (حتی اگر در مسائل فقهی مجتهد هم نباشد) می تواند شخصاً به تشخیص آن اقدام کند و به علم خود عمل نماید و نیازی به تقلید در این مسئله نیست. اما چون غالب مردم خود موفق به رؤیت هلال نمی شوند، از آنجا که به مرجع تقلید خود اطمینان کامل دارند در این مسأله بنا بر نظر ایشان عمل می کنند و همین باعث شده است که تصور شود که در این مسأله نیز حتماً باید از مرجع تقلید خود اطاعت کنند، در حالی که در چنین مسائلی نیاز به تقلید نیست و اگر از هر یک از راه های بیان شده برای انسان یقین حاصل شود که ماه رؤیت شده است، کافی است.[8]