قبل از پرداختن به جواب باید تحلیلی نسبت به سؤال صورت گیرد و روشن شود که منظور از تعدد، در پرسش مطرح شده، چیست؟ آیا مراد این است که همۀ شب‌هایی که در دهه آخر ماه رمضان تعیین می‌شوند؛ یعنی شب‌های 19، 21، 23، شب قدرند؛ چون دارای اعمال مخصوصی هستند، یا شب قدر یکی از این شب‌ها است؟

یا منظور از تعدد این است که پرسشگر محترم می‌خواهد بداند، آیا شب قدر فقط یک‌بار بود و آن هم در زمان حیات رسول گرامی اسلام(ص). و یا این‌که به طور متعدد تکرار شده است؟ و اگر مسئلۀ تعدد صحیح است، آیا این تعدد شب قدر در زمان خود حضرت اتفاق می‌افتاد، یا این‌که پس از حیات ایشان هم تحقق پیدا می‌کند؟

یا منظور از تعدد این است که با توجه به اختلاف افق شهرهای مسلمان‌نشین در سراسر جهان و اختلاف ماه‌های قمری در این شهرها به طوری که در کشوری، اول رمضان به عنوان مثال روز سه شنبه است و در کشوری اول رمضان، روز بعد یعنی چهارشنبه است و به تبع آن، در شب‌های دهه آخر نیز اختلاف به وجود می‌آید. شب بیست و سوم ماه برای کشور اولی یک شب زودتر از دومی خواهد شد. بنابراین، شب قدر نمی‌تواند یک شب معین در سال بوده باشد. به این ترتیب قاعدتا هر کدام باید براى خود شب قدرى داشته باشند و شب قدر متعدد می‌شود.

پاسخ احتمال اول این است که بنابر نص قرآن کریم شب قدر در ماه رمضان قرار دارد،[1] و بیش از یک شب هم نیست؛ چرا که خداوند می‌فرماید: "انا انزلناه فی لیلة القدر".[2] قرآن را در شب قدر نازل کردیم نه در شب‌های قدر، اما به جهاتی[3] این یک‌شب برای ما تبیین نشده است و گفته اند یکی از این شب های 19 و...، شب قدر است و همۀ این شب ها را بیدار باشید و... تا بتوانید فضیلت شب قدر را درک کنید.[4] اگر در روایات سه شب مشخص شده،[5] برای آن است که کار را برای بندگان خدا آسان کنند.

پاسخ احتمال دوم این است که نظر قرآن و اهل‌بیت(ع) بر این است که شب قدر در زمان حضرت رسول اکرم(ص) بود و همچنان باقی است.

از آیۀ: "تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر"،[6] که صیغۀ مضارع (تنزل در اصل تتنزل بوده)، را به کار برده است، استمرار نزول ملائکه و روح فهمیده می‌شود.[7]

هم‌چنین در سورۀ دخان آیۀ 4و 5 در مورد شب قدر آمده است: "فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ، أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلین" که باز هم صیغۀ مضارع "یفرق" آمد که در زبان عربی نشانه استمرار فعل است.

احادیث و روایات نیز بر این موضوع تأکید دارند.

پیامبر اکرم(ص) در جواب ابوذر که در مورد شب قدر سؤال کرده بود، فرمود: "این شب، تا روز قیامت است".[8]

امام جواد(ع) می‌فرماید: علی(ع) به ابن عباس فرمود: "شب قدر در هر سال است و در این شب امر یک‌سال نازل می‌شود".[9]

مفسران اهل‌سنت هم بر این نظرند که شب قدر همچنان باقی است.[10]

اما نسبت به احتمال سوم باید گفت؛ قبل از طرح پاسخ از باب مقدمه می‌گوییم: در فرهنگ اسلام شب قدر به جهت خصوصیات منحصر به فردی که برای او است، اهمیت زیادی دارد و روایات زیادی در تأکید بر احیای آن و اهمیت دادن به آن وارد شده است. از آن جمله سید بن طاووس در کتاب اقبال آورده است که، پیامبر(ص) از موسی(ع) نقل فرمود: الاهی من قرب تو را می‌خواهم، فرمود: قرب من از برای کسی است که بیدار باشد در شب قدر، گفت: الاهی رحمت تو را خواهم، فرمود: رحمت من از برای کسی است که رحم کند فقرا را در شب قدر، گفت: خدایا نجات می‌خواهم، نجات از آتش، فرمود: این برای کسی است که استغفار کند در شب قدر، گفت: خدایا رضای تو را می‌خواهم، فرمود: خشنودی من از برای کسی است که دو رکعت نماز بخواند در شب قدر.[11]

از خصوصیات شب قدر است نزول قرآن، نزول فرشتگان و روح بر ولی خدا، هم‌چنین بالاتر بودن عبادت آن یک شب از هزار ماه.[12] و تدبیر و تقدیر وقایع و خلایق.[13]

اما سؤال این است که با توجه به اختلاف افق در شهرهای مختلف، آیا تمام این خصوصیات برای همه اهالی شهرها با افق های متفاوت تکرار می‌شود؟

آنچه از نص قرآن کریم و ظاهر روایات بر می‌آید؛ این است که شب قدر یک‌شب بیشتر نیست و خصوصیاتی که به ولی الله و امام معصوم(ع) بر می‌گردد همه در یک‌شب اتفاق می‌افتد؛ یعنی نزول ملائکه بر امام(ع) و اندازه‌گیری امور و حوادث و معیشت‌ها، همه در یک‌شب خاص است.

خداوند می‌فرماید: "تنزل الملائکة و الروح فیها"؛[14] ملائکه و روح در این شب نازل می‌شوند. و نزول قرآن در این شب بود: "انا انزلناه فی لیلة القدر".[15]

یا در روایات آمده است: در این شب امر یک‌سال نازل می‌شود.[16]

اما از نظر درک همۀ فضیلت‌هایی که برای شب قدر گفته‌اند، عمل به وظیفه می‌تواند راه‌گشا باشد؛[17] یعنی اگر با ادله ثابت شود که روز اول ماه رمضان چه روزی است، طبعاً شب قدر هم مشخص می‌شود و مسلماً اعمال و شب زنده‌داری‌ها و احیای آن شب بدون اجر باقی نمی‌ماند. و امید است که همان پاداش شب زنده‌داران در شب قدر به انسان داده شود، و لو این‌که واقعا آن شب، شب قدر نباشد.[18] البته به شب زنده‌داری در دهه آخر ماه رمضان توصیه شده است و شاید این سنت اسلامی بدان جهت باشد که اطمینان به درک شب قدر برای ما حاصل شود.

حال آیا روز قدر هم در شأن و منزلت مانند شب آن است؟ در جواب باید گفت؛ اگرچه وقایعی مانند نزول ملائکه بر ولی الله(ع) در شب قدر است، اما روز قدر هم در ارزش و فضیلت مانند شب آن است.[19]

شیخ عباس قمی در اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان می‌گوید: روزهای این شب‌ها را نیز باید حرمت داشت و به عبادت و تلاوت و دعا به سر آورد؛ زیرا که در احادیث معتبره وارد شده است که روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است.[20]،[21]

[1]. از کنار هم قرار دادن این دو آیه: " شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن" و "انا انزلناه فی لیلة القدر"، چنین چیزی استفاده می‌شود.

[2]. قدر، 1.

[3]. گفته شده است: خداوند چند چیز را در چند چیز مخفی کرده است: شب قدر را در میان شب‌ها، وقت قیامت را در میان اوقات، اسم اعظم را در میان اسماء، ساعات اجابت دعا را در ساعات مختلف، رضای الاهی را در همه طاعات و اولیای خاص را میان همه بندگان، تا مردم همه‌ی شب‌ها را محترم شمرده و در همه اوقات از گناه پرهیز کنند، همه انسان‌ها را احترام کنند و در همه طاعات رضای او را بجویند.

[4]. شاید به خاطر همین مطلب باشد که پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) دهه آخر ماه مبارک رمضان را به احیا و شب زنده‌داری مشغول بودند، البته ممکن است گفته شود: پیامبر(ص) و امامان(ع) از شب قدر آگاهی داشتند و شب زنده‌داری آنان در دهۀ آخر دلیل و سرٌ دیگری داشت و یا این‌که برای تعلیم دیگران بوده است که آنان این روش احتیاطی را عملا از معصومین یاد بگیرند.

[5]. سفیان بن سمط به امام صادق(ع) گفت: شب‌هایی که احتمال می‌رود شب قدر باشند کدام‌اند؟ حضرت، شب 19، 21، 23 را فرمودند. دهقانی، اکبر، تفسیر نسیم، ص 465، قم، حرم، چاپ 1383ش.

[6]. قدر، 4.

[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج  27، ص 184، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[8]. استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، محقق، مصحح، استاد ولی، حسین، ص 792، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1409ق.

[9]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 532، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[10]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 32، ص 230، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[11]. سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة،  ج 1، ص 186، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1409ق.

[12]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 332، قم، جامعه مدرسین.

[13]. برای آگاهی بیشتر رجوع شود: ابن عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر، احکام القرآن، ج 4، ص 1961، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

[14]. قدر، 4.

[15]. قدر، 1.

[16]. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق، درگاهی، حسین، ج 14، ص 359، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368ش.

[17]. البته به احتمال سوم پاسخ دیگری هم داده شده است؛ مثلا در تفسیر نمونه، ج 27  ص193 آمده است: شب همان سایه نیم کره زمین است که بر، نیم کره دیگر می‌افتد، و می‌دانیم این سایه همراه گردش زمین در حرکت است، و یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام می‌شود. بنابر این ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب به دور زمین باشد؛ یعنى مدت بیست و چهار ساعت تاریکى که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار می‌‏دهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع می‌شود و در نقطه دیگر پایان می‌‏گیرد(دقت کنید)، روی این اساس دیگر تعدد شب قدر به خاطر تعدد افق‌ها از اساس منتفی می‌شود.

[18]. روایاتی در باب تسامح در ادله سنن نقل شده است که این معنا را می‌فهماند.

هشام بن سالم از ابی عبدالله(ع) نقل می‌کند: اگر کسی بشنود - که فلان عمل و یا فلان کار در زمانی خاص - دارای ثواب است و عمل کند و بعد بفهمد که چنین نبود و آن روایتی که به او رسیده صحیح نبود، خداوند آن ثواب را به او عطاء می‌کند، اگرچه عمل بحسب واقع(واقع زمانی یا مکانی) دارای چنین اجر و ثوابی نبوده باشد. مصطفوی، سید محمد کاظم، القواعد، ص 96، جامعه مدرسین.

[19]. "لیلة القدر فی کل سنة و یومها مثل لیلتها"؛ شب قدر در هر سالی هست و روزش در ارزش مانند شبش است"، شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، موسوی خرسان، حسن، ج ‏4، ص 331، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق. آنچه در تهذیب آمده مسلما از استنباطات شخصی شیخ طوسی نیست و آن‌را از امام معصوم(ع) نقل کرده است.

[20]. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص 389، چاپ انتشارات لقمان.

[21]. شیخ صدوق، امالی، ص 654، تهران، کتابچی، 1376ش.