این دو آیه قسمتی از جریان زندگی «ذوالقرنین» را شرح می دهد. به همین دلیل ابتدا جملاتی در مورد شخصیت او آورده و سپس به اصل بحث می پردازیم .

حضرت على (ع) در جواب کسی که از ایشان پرسید: یا امیر المؤمنین (ع) ما را از ذو القرنین خبر بده، آیا پیغمبر بوده و یا فرشته؟ و مرا از دو قرن (شاخ) او خبر بده آیا از طلا بوده یا از نقره؟ حضرت فرمود: نه پیغمبر بود، و نه ملک. و دو قرنش نه از طلا بود و نه از نقره. او مردى بود که خداى را دوست مى‏داشت و خدا هم او را دوست داشت، او خیرخواه در راه خدا بود، خدا هم برایش خیر مى‏خواست، و بدین جهت او را ذو القرنین خواندند که قومش را به سوى خدا دعوت مى‏کرد و آنها او را زدند و یک طرف سرش را شکستند، پس مدتى از مردم غایب شد، و بار دیگر به سوى آنان برگشت، این بار هم زدند و طرف دیگر سرش را شکستند، و اینک در میان شما نیز کسى مانند او هست .[1]

مفسرین در تفسیر آیه اول گفته اند: "منظور از "عین حمئة" چشمه‏اى داراى گل سیاه یعنى لجن است، چون حماة به معناى آن است و مقصود از عین دریا است، چون بسیار مى‏شود که این کلمه به دریا هم اطلاق مى‏گردد. و مقصود از این که فرمود " آفتاب را یافت که در دریایى لجن‏دار غروب مى‏کرد" این است که به ساحل دریایى رسید که دیگر ما وراى آن خشکى امید نمى‏رفت، و چنین به نظر مى‏رسید که آفتاب در دریا غروب مى‏کند چون انتهاى افق بر دریا منطبق است. بعضى هم گفته‏اند: چنین چشمه لجن‏زارى با دریاى محیط، یعنى اقیانوس غربى، که جزائر خالدات در آن است منطبق است و جزائر مذکور همان جزائرى است که در هیأت و جغرافیاى قدیم مبدأ طول به شمار مى‏رفت، و بعدها غرق شده و فعلا اثرى از آنها نمانده است.

جمله" فِی عَیْنٍ حَمِئَةٍ" به صورت" عین حامیة" یعنى حاره (گرم) نیز قرائت شده و اگر این قرائت صحیح باشد دریاى حار با قسمت استوایى اقیانوس کبیر که مجاور آفریقا است منطبق مى‏گردد، و بعید نیست که ذو القرنین در رحلت غربیش به سواحل آفریقا رسیده باشد.[2]

در این دو آیه هیچ گاه گفته نشده است که خورشید دارای جایی مخصوص است که از آنجا طلوع می کند و مکان ویژه ای نیز برای غروب دارد. بلکه قرآن در این گفتار خود، همانند گفتار عموم مردم صحبت نموده است. و منظور از محل غروب همان است که عموم مردم از آن می فهمند. این نوع بیان طبق گفتار عموم جامعه می باشد. در روایاتی که از ائمه معصومین (ع) رسیده که یادگار علمی چهارده قرن پیش می باشند اشاراتی وجود دارد که گفته بالا را کاملا تصدیق می نمایند.

در این روایات و گزارشات تاریخی از کلمه «مشارق الارض و مغاربها»[3] استفاده شده است اینها همگی نشان می دهند منظور از «مغرب» و «مشرق» داشتن خورشید که به صورت جمع آمده نشان می دهد منظور از مشرق و مغرب یک امر واقعی نبوده و نسبت به اماکن مختلف و گوناگون می باشد.[4] پس در قرآن نیز منظور از «محل طلوع و غروب» از همین قسم می باشد. چرا که اگر فهم عموم آن زمان این بود که خورشید دارای مشرق و مغرب بخصوصی می باشد در این صورت مشارق و مغارب جمع بسته نمی شد. و علت این که در جریان ذوالقرنین نیز به صورت جمع نیامده این است که او در یک منطقه قدم گذاشت و معلوم است که یک منطقه دارای یک مشرق و مغرب خواهد بود .[5]

به هر حال قرآن در این دو آیه تصورات انسان های عادی آن زمان از طلوع و غروب خورشید را گزارش کرده است و هرگز در صدد خبر از یک امر واقعی (حقیقت محل طلوع و محل غروب خورشید) نیست، همان گونه که همه مسافران دریا و ساحل‏نشینان چنین احساسى را در باره خورشید دارند که از دریا سر برمى‏آورد و در دریا غروب مى‏کند، ذو القرنین نیز به هنگام طلوع خورشید تصور مى‏کرد خورشید از آن لجنزارها سر برمى‏آورد و به هنگام غروب در آن لجنزارها فرو مى‏رود. بنابر این منظور قرآن مطلع (محل طلوع) در آیه شریفه "حَتَّى إِذا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى‏ قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً "نیز روشن می شود. و مقصود قرآن از این اصطلاح آخرین نقطه ای است که در مشرق کره زمین در آن روز به عنوان آبادی وجود داشت و ذوالقرنین به آنجا رسیده بود.[6]

در تفسیر نمونه از این آیه و تعابیر به کار رفته در آن یک برداشت اخلاقی بسیار زیبا شده است و آمده است که:" هر چند غروب خورشید در چشمه‏اى گل‏آلود قطعا جنبه خطاى باصره داشت، ولى با این حال نشان مى‏دهد که ممکن است خورشید با آن عظمت به وسیله چشمه گل‏آلودى پوشانده گردد همان گونه که یک انسان با عظمت و یک شخصیت والا مقام گاه بر اثر یک لغزش به کلى سقوط مى‏کند، و شخصیتش در دیده‏ها غروب خواهد کرد."[7]

لازم به تذکر است یکی از موضوعاتی که در «عصر جدید» به اثبات رسیده است ، و جزو مسائل کاملا حسّی می باشد، کروی بودن زمین است که قرآن در « چهارده قرن قبل » ، زمانی که علم چندان پیشرفتی نداشت به این مسئله اشاره نموده است خداوند در قرآن می فرماید: "او شب را بر روز مى‏پیچد و روز را بر شب"[8] . یکی از مفسّرین بزرگ راجع به این آیه می فرماید: « ...اگر انسانى بیرون کره زمین ایستاده باشد و به منظره حرکت وضعى زمین به دور خودش و پیدایش شب و روز بر گرد آن نگاه کند، مى‏بیند که گویى به طور مرتب از یک سو نوار سیاه رنگ شب بر روشنایى روز پیچیده مى‏شود و از سوى دیگر نوار سفید رنگ روز بر سیاهى شب، و با توجه به این که" یکور" از ماده" تکویر" به معنى پیچیدن است ... این نکته روشن می شود که زمین کروى است و به دور خود گردش مى‏کند، و بر اثر این گردش، نوار سیاه شب، و نوار سفید روز، دائما گرد آن مى‏گردند، گویى از یک سو نوار سفید بر سیاه و از سوى دیگر نوار سیاه بر سفید پیچیده مى‏شود».[9]

اما نسبت به بخش دوم پرسش در مورد آیه "وَجَدَها تَطْلُعُ عَلى‏ قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِها سِتْراً" وجوهی را مفسران ذکر کردند: در آیه شریفه کنایه ای به کار رفته است؛ یعنی این جمعیت در مرحله‏اى بسیار پائین از زندگى انسانى بودند، تا آنجا که برهنه زندگى مى‏کردند، و یا پوشش بسیار کمى که بدن آنها را از آفتاب نمى‏پوشانید، داشتند. ولی بعضى از مفسران این احتمال را نیز بعید ندانسته‏اند که آنها خانه و مسکنى نداشتند تا آنها را از تابش آفتاب بپوشاند.

احتمال دیگرى که در تفسیر این جمله گفته‏اند این است که سرزمین آنها یک بیابان فاقد کوه و درخت و پناهگاه بود، و چیزى که آنها را از آفتاب بپوشاند و سایه دهد در آن بیابان وجود نداشت.

در عین حال تفسیرهاى فوق منافاتى با هم ندارند.[10]