آنچه از صریح برخی از آیات قرآن کریم برمی‌آید، این است که کفار و مشرکان و مجرمان متکبر و سرکش که در دنیا از سر غرور و تکبر در برابر دستورات الهی لجبازی و سرکشی می‌کردند، در قیامت نه تنها خبری از لجاجت و سرکشی آنها نیست که با دیدن حقایق چنان به خواری و ذلت افتاده که تقاضای بازگشت به دنیا و انجام اعمال صالح و یا درخواست مرگ و نابودی دارند، تا از عذاب‌های دردناک خلاصی یابند.

در این مختصر به چند آیه به عنوان شاهد و نمونه اشاره خواهیم نمود. قرآن کریم در این زمینه چنین می‌فرماید:

1. «وَ لَوْ تَرى‏ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُون»؛[1]اگر ببینى وقتى گنه‌‏کاران در پیش‌گاه پروردگارشان سرها به زیر افکنده‌‏اند، ]خواهى دید که می‌‏گویند[ پروردگارا! دیدیم و شنیدیم، ما را بازگردان تا عمل نیکو انجام دهیم که ما دیگر به یقین رسیدیم!

این آیه در مقام بیان حال و وضعیت منکران معاد و گنه‌کاران است، و چکیده‌ی معنایش این است که تو امروز آنان را می‌‏بینى که منکر لقاى خدایند، اگر فردایشان را ببینى، خواهى دید که خوارى و ذلت از هر سو آنان را احاطه کرده و سرهای خود را از شرم به زیر افکنده‌‏اند، و به آنچه که امروز آن‌را انکار می‌کنند اعتراف خواهند نمود، و درخواست می‌‏نمایند که به دنیا برگردند، در حالی‌که هرگز برنخواهند گشت.[2]

2. «وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذی کُنَّا نَعْمَل»؛[3] و از درون آتش فریاد می‌زنند: اى پروردگار ما، ما را بیرون آر تا کارهایى نیکو انجام دهیم، غیر از آنچه انجام می‌دادیم.

این آیه نیز بیان حال کافران است که وقتى آنها را در جهنم می‌‏اندازند. و معنایش آن است که این کفار که در آتش جهنم‌اند، شیون و فریاد می‌کنند، و استغاثه می‌‏نمایند، در حالی‌که خواسته‌ی آنها این است که پروردگارا ما را از آتش بدر آور، تا عمل صالح انجام دهیم غیر از آن عمل زشت که می‌‏کردیم که البته در پاسخشان گفته می‌شود: نه، هرگز، مگر ما آن قدر عمر به شما ندادیم که هر کس می‌‏خواست متذکر شود مجال آن‌را داشته باشد؟

ما این مقدار عمر را به شما دادیم، پیامبران بشارت دهنده و بیم دهنده هم نزد شما آمدند، و از این عذاب هشدارتان دادند، ولى پند نگرفتید و ایمان نیاوردید، حال عذاب را بچشید که ستم‌کاران را یاورى نباشد، تا به یارى آنان برخیزند و از عذاب خلاصشان کنند.[4]

3. «فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»؛[5]

کفار و مشرکان در قیامت وقتی آن صحنه‌های وحشتناک را می‌بینند، صدا می‌زنند، آیا شفیعانى داریم که از ما شفاعت کنند؟ و یا ممکن است برگردیم و اعمالى غیر آنچه می‌‏کردیم، انجام دهیم؟

4. «وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُون»؛[6] و ندا کردند که هان اى مالک دوزخ، پروردگار خود را بخوان تا مرگ ما را برساند، می‌‏گوید: نه، شما دیگر مرگ ندارید، و همیشه زنده‌‏اید.

گفتنی است که ایمان امری قلبی است، و در دنیا هم هنگامی که فردی اطمینان قلبی به چیزی پیدا می‌کند، قلبا به آن ایمان می‌آورند، اما این امکان نیز وجود دارد که به دلایلی مانند غرور، ایمان خود را مخفی کرده و این‌گونه تظاهر کنند که ایمان نیاورده‌اند، اما تمام کفار و مشرکان و ستم‌گران مغرور و سرکش هنگامی که در قیامت حقایق را می‌بینند، قطعاً ایمان می‌آورند. به عبارت دیگر، نه می‌توانند ایمان نیاورند و نه می‌توانند ایمان خود را مخفی کنند، چون این ایمان، ایمانی همگانی است، اما چنین ایمانی در آخرت سودی به حال آنها نخواهد داشت.

[1]. سجده، 12.

[2]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏16، ص 253، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[3]. فاطر، 37.

[4]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏17، ص 48.

[5]. اعراف، 53.

[6]. زخرف، 77.