در آموزه‌های دینی سفارش شده است که انسان از خداوند بخواهد تا او را از فضل خویش بهره‌‌مند سازد و امور مربوط به وی را به دیگران واگذار نکند.

بر اساس روایتی،‌ امام علی(ع) از بدهکاری و قرضی که بر عهده‌ی ایشان بود، نزد رسول خدا(ص) شکایت کرد. پیامبر(ص) به ایشان فرمود: از خدا این‌گونه بخواه: «اللَّهُمَّ أَغْنِنِی بِحَلَالِک عَنْ حَرَامِک وَ بِفَضْلِک عَمَّنْ سِوَاک»؛ (خدایا، مرا به وسیله‌ی حلالت از حرامت، و به وسیله‌ی فضلت از غیر خودت بی‌نیاز کن)، که اگر  «کوه صبیر» - که بزرگ‌ترین کوه در یمن است - قرض داشته باشی، خدا آن‌را ادا می‌کند.[1]

با این وجود در برخی روایات اشاره شده است که سزاوار نیست انسان مؤمن، بی‌نیازی کامل از دیگران را از خدا بخواهد.

شخصی در حضور امام باقر(ع) دعا کرد: «اللَّهُمَّ أَغْنِنَا عَنْ جَمِیعِ خَلْقِک»؛ خدایا ما را از همه آفریدگانت بی‌‏نیاز گردان! امام(ع) فرمود: این‌گونه دعا نکن؛ بلکه بگو: «اللَّهُمَّ أَغْنِنَا عَنْ شِرَارِ خَلْقِک»؛ خدایا ما را از آفریدگان بدت بی‌نیاز فرما؛ چون مؤمن از برادرش بی‏نیاز نیست.[2]

گفتنی است؛ بین این دو روایت و دو عبارت تناقضی وجود ندارد؛ زیرا در آن‌جا که آمده است: خدایا به فضل خودت ما را از غیر خودت بی‌نیازکن، به این معنا است که خدایا اداره و تدبیر امور ما را به صورت مطلق به دیگرانی واگذار مکن تا هرگونه که دلشان بخواهد با ما رفتار کنند و کم بگذارند و یا با منت و خواری برای ما کاری انجام دهند که در واقع یکی از مصادیق همان واگذاری امور به افراد شرور است که در روایت دیگر به آن اشاره شده است و از خدا خواسته می‌شود خدایا! ما را از مردم شرور بی‌نیاز کن.

اما روایتی که می‌فرماید مؤمن از برادر مؤمنش بی‌نیاز نیست، در واقع اشاره به امری تکوینی دارد که خداوند همه‌ی امور را با واسطه مدیریت می‌کند و به انجام می‌رساند؛[3] علاوه بر این‌که درخواست از مردم در صورت نیاز ضروری، لازمه‌ی زندگی اجتماعی است، و گرنه باید خیلی از احکام مالی اسلام؛ مانند انفاق و قرض دادن به دیگران، تعطیل می‌شد.[4]

بنابر این، چنین درخواستی از خداوند معقول نیست تا از او بخواهیم که ما را به صورت مطلق از دیگران بی‌نیاز کند تا به هیچ‌کس هیچ نیازی نداشته باشیم؛ زیرا برطرف‌شدن نیازهای معمول توسط دیگران اگر همراه با منت و دشواری نباشد، در حقیقت با برطرف شدن مستقیم همان نیاز از سوی پروردگار و با فضل او منافاتی ندارد. آنچه باید از آن به درگاه خدا پناه ببریم، سوء استفاده افراد شرور از نیازهای ما است و این تفسیر همان مطلبی است که در دعاهای گوناگون بدان اشاره شده است.

[1]. شیخ صدوق، الامالی،ص 388، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

[2].ابن شعبه حرانی، حسن بن علی،تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 293، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.

[3]. «أَبَی اللَّهُ أَنْ یجْرِی الْأَشْیاءَ إِلَّا بِأَسْبَابٍ فَجَعَلَ لِکلِّ شَی‏ءٍ سَبَبا». کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 183، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[4]. ر. ک: «میزان بی‌نیازی جستن از دیگران»، 83416.