اندکی پس از پایان محاصره اقتصادی و سیاسی در شعب ابی‌طالب، ابوطالب و خدیجه رحلت کردند. فقدان ابوطالب به همراه عوامل دیگر سبب شد، فشار مکیان بر پیامبر(ص) بیشتر شده و به نوعی، دیگر امید چندانی به ایمان آوردن افراد دیگری از اهل مکه وجود نداشت؛ لذا پیامبر(ص)، تبلیغ در دیگر قبائل و شهرها را به صورت جدی‌تر در دستور کار قرار داد. حضرتشان برای دعوت مردم طائف، به آن‌جا سفر کرد که با مخالفت سران آن دیار مواجه شد و بدون موفقیتی به مکه بازگشت. محیط مکه به قدری برای ایشان ناامن شده بود که پیامبر(ص) تحت حمایت شخصی به نام مطعم بن عدی به این شهر بازگشت.[1] اما در همین دوران بود که روی آوردن تعدادی از اهالی یثرب به اسلام گشایشی برای پیامبر(ص) به وجود آورد.
اولین ایمان آورندگان از یثرب
در ایام حج تمتع و عمره ماه رجب، پیامبر آزادی بیشتری داشت و به تبلیغ میان قبائل می‌پرداخت. در یکی از این دیدارها پيامبر(ص) به ملاقات گروهى از یثربیان که به حجّ آمده بودند، رفت و پيامبرى خود را به آنها اعلان کرد و بخشى از قرآن را نیز براى آنان تلاوت کرد. آنان‌که صفات او را از اهل كتاب شنيده بودند، با خود گفتند: «این همان پیامبری است که یهودیان نوید آمدنش را می‌دادند».[2] سپس چون گفتار آن‌حضرت را شنيدند نسبت به آن يقين حاصل كرده و دل‌هاى ايشان اطمينان يافت.
آنها به پيامبر(ص) گفتند: شما می‌دانيد كه ميان اوس و خزرج، اختلافات سختی وجود دارد. ما همگى شيفته و خيرخواه شما هستیم. ما معتقديم كه با توكل به خدا شما فعلاً همچنان در مكه بمانيد ما پيش قوم خود بر می‌گرديم و شأن و منزلت شما را بيان می‌كنيم و آنها را به سوى خدا و رسولش فرا می‌خوانيم، شايد خداوند متعال به اين وسيله ميان ايشان را اصلاح نمايد و آنها را با يکديگر هماهنگ کند. امروز ما همگى نسبت به هم دشمن و كينه‌توزيم و اگر بدون آن‌که صلح در میان ما برقرار شود، نزد ما بيائيد، نمی‌توانيم گرد شما جمع شویم. اكنون وعده می‌دهيم كه در موسم حج سال آينده حضورتان شرفياب شويم، پيامبر(ص) موافقت فرموده و آنان بازگشتند و قوم خود را نهانى به اسلام فرا ‌خواندند.[3]
در مورد تعداد این افراد، اختلاف اندکی وجود دارد؛ برخی آنها را شش نفر دانسته‌اند[4] و برخی نیز احتمال هفت نفر را داده‌اند.[5]  همچنین عموم مورّخان[6] تمامشان را از قبیله خزرج دانسته‌اند.[7] این اختلاف در مورد اسامیشان نیز وجود دارد که عموماً این افراد را در این پیمان نام برده‌اند: «أبو أمامة أسعد بن زرارة بن‏ عدس، عوف بن الحارث بن رفاعة(عوف بن عفراء)، رافع بن مالک بن العجلان، قطبة بن عامر بن حديدة، عقبة بن عامر بن نابی‏ و جابر بن عبد الله رياب».[8]
در این‌که این مرحله از ایمان آوردن برخی اهالی مدینه را پیمان عقبه بدانیم یا نه؟ اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی از مورّخان پیمان‌های عقبه را سه مورد دانسته که این مرحله را عقبه اولی و دو بیعت بعدی را عقبه دوم و سوم دانسته‌اند.[9] در مقابل؛ از دیدگاه بسیاری از مورّخان، دو بيعت منعقد شده است و بیعت مذکور مشمول دو عقبه نیست.[10] به نظر می‌رسد این دیدگاه بهتر ‌باشد؛ زیرا در این مورد، اهل یثرب هیچ تعهدی نسبت به پیامبر(ص) نداشته و تنها اسلام اختیار کردند برخلاف دو مرحله بعد که در هر یک از آنها تعهداتی از طرف آنان مورد پذیرش قرار گرفت.
عقبه اولی
با برگشت این گروه به یثرب، سخن از اسلام در آن‌جا رواج یافت و بر تعداد مشتاقان به اسلام افزوده شد. سال بعد دوازده نفر[11] که نیمی از آنان افرادی بودند که سال قبل مسلمان شدند و نیم دیگر را  افرادی تشکیل می‌دادند که در حج این سال به آنان ملحق شده بودند. از این دوازده تن، ده نفر از خزرجیان و دو نفر از اوس بودند[12] که در عقبه به ملاقات پیامبر(ص) رفته و با ایشان بیعت کردند.
مفاد این پیمان عبارت بود از این‌که: «براى خدا شريكى قائل نشوید، دزدى نكنيد، مرتكب زنا نشويد، فرزندان خود را نكشيد، بهتان و افترا نزنيد، در كارهاى نيک نافرمانى رسول خدا(ص) را نكنيد». به دنبال اين پيمان، پيامبر(ص) فرمود: «اگر به این پيمان وفادار ماندید پاداشتان بهشت است، وگرنه كارتان با خدا خواهد بود که اگر بخواهد كيفر كند و اگر بخواهد بيامرزد»[13] این بیعت به «بیعة النساء» معروف گشت؛ و این احتمالاً به این جهت بود که بيعت ايشان نظير بيعتى بود كه پيامبر خدا با زنان می‌كرد؛ زيرا تا به آن روز رسول خدا(ص) مأمور به جنگ با كفار و مشركان نشده بود و از اين‌رو در بيعت با آنها شرط جنگ وجود نداشت.[14]
ایمان آورندگان، از پیامبر خواستند که برای آنان مبلّغی بفرستد تا به آنها و اهالی یثرب قرآن و اسلام را بیاموزد. حضرت رسول(ص) اين مأموريت را به مصعب‏ بن‏ عمير كه تازه جوانى بود، واگذار كرد،[15] مصعب قبل از اسلام، نزد پدر و مادرش عزيز و محترم بود، و زندگى با شكوهى داشت، هنگامى كه اسلام را اختيار كرد پدر و مادرش وى را رها كردند و از خود راندند، اين جوان در شعب با پيامبر(ص) زندگى می‌كرد و گرفتار مشقت و سختى‏ گرديد، و اوضاع و احوالش دگرگون شد.[16]
عقبه ثانی
بعد از عقبه اولی، اسلام ميان اهل یثرب گسترش یافت، سال بعد، مصعب بن عمير همراه گروهى از مسلمانان یثرب براى ديدار با پيامبر(ص) به مكه آمدند، گروهى نيز كه هنوز ايمان نياورده بودند، با ايشان همراه گشتند. اينان با رسول خدا(ص) وعده گذاردند که در اواسط ايام التشريق و در عقبه با یکدیگر ملاقات کنند. آن شب، آهسته و پنهانی، بی‌آنكه كافران، آگاه شوند، به عقبه آمدند.[17] عده آنها هفتاد مرد بود و در ميان آنها دو زن به نام نسيبه بنت كعب و اسماء از بنى سلمه بودند.[18]
عباس عموی پیامبر که همراه حضرتشان بود، در آغاز گفت: اى قوم خزرج (در آن هنگام مکیان دو طايفه خزرج و اوس را يكى پنداشته و آنها را خزرج می‌خواندند) چنان‌كه می‌دانيد محمد ميان ما گرامى و مصون می‌باشد و او خواست به شما ملحق شود؛ اگر شما چنان‌كه تصميم گرفته‌ايد به وعده خود وفا كنيد و از او دفاع و حمايت نمائيد این شما و این آينده او. و اگر گمان می‌برید كه او را تسليم (دشمن) خواهيد كرد، پس هم اكنون او را رها کنید كه در عزت و امان باشد.[19]
البته عده‌ای از محققان در این‌که این سخن‌گو، عباس عموی پیامبر بوده باشد تردید کرده‌اند؛ زیرا او هنوز مشرک بوده و بعدها در جنگ بدر علیه سپاه اسلام جنگید.[20]
در ادامه، اهالی یثرب رو به پیامبر کرده و گفتند: تو اى پيامبر خدا! براى خود و خداى خود از ما هر چه می‌خواهى، بگو. پيامبر سخن گفت و قرآن‏ خواند و به اسلام تشويق کرد. سپس گفت: شما از من چنان بايد حمايت و دفاع كنيد كه از فرزندان و زنان خود دفاع می‌كنيد. بعد از آن بود که براء بن معرور  دست پيامبر(ص) را گرفت و گفت: به خداوندى كه تو را بر حق فرستاد، ما از تو مانند دفاع از فرزندان (و خانواده) خود دفاع خواهيم كرد.[21] و این‌گونه انصار به مدافعان پیامبر تبدیل شده و چه رشادت‌ها و جانفشانی‌هایی برای اسلام انجام دادند.
بیعت پیامبر با انصار
بعد از بیعت، برخی از انصار ترسیدند که مبادا آنها از پیامبر دفاع کنند، اما پس از پیروزی، پیامبر به میان قوم خود برگردد و آنان را رها کند؛ ابو الهيثم بن تيهان خطاب به پیامبر گفت: اى پيامبر خدا ميان ما و مردم رشته‌هاى (اجتماعى و زندگانى) پيوسته اگر خداوند تو را پيروز كند و تو ميان قوم خود برگردى و ما را به حال خود بگذارى چه خواهيم كرد؟ پيامبر تبسمى فرموده گفت: «بل الدم الدم و الهدم الهدم، أنتم مني و أنا منكم، أسالم من سالمتم و أحارب من حاربتم»؛ خون به دنبال خون و ويرانى در پى ويرانى خواهد بود (مقصود مقابله و معامله به مثل است) شما از من و من از شما، با هر كه جنگ كنيد جنگ می‌كنم و با هر كه صلح و مسالمت كنيد صلح می‌كنم.[22]
انتخاب نقباء
در پایان پیامبر دوازده نفر از آنان را به عنوان نماینده خود و مسئول امور انصار پذیرفت: «دوازده نقيب برگزينيد كه به كار قوم خويش پردازند» و سپس به آنها گفت: «بر كار قوم خويش هستيد و مانند حواريان عيسى بن مريم، سرپرست آنهاييد، و من نيز سرپرست قوم خويشم» و آنها گفتند: «چنين باشد».[23]

---