از لحاظ حکم فقهی؛ دروغی که دروغ بر خدا، پیامبر و جانشینان پیامبر نباشد، مبطل روزه نیست؛[1] یعنی نیاز به قضا و اعاده ندارد. اما از جهت پاداش معنوی؛ دروغ، ظلم، غیبت و... اثر معنوی روزه را به شدت کاهش داده و یا در برخی موارد آن را کاملاً بی‌اثر می‌کند.
توضیح این‌که روزه داراى درجاتی است:
1. روزه عمومى
2. روزه ویژه
3. روزه بسیار ویژه[2]
روزه عمومى؛ خوددارى کردن از خوردن و آشامیدن و دیگر مبطلات روزه است که در رساله‌های توضیح المسائل ذکر شده است.
روزه ویژه؛ با مواردی تحقق می‌یابد:
الف. بازداشتن چشم از نگاه کردن به آنچه که ناپسند است و قلب را مشغول کرده، از یاد خدا غافل می‌کند. امام صادق(ع) فرمود: «نگاه [ناپسند و شهوانی] تیر مسمومى است از تیرهاى شیطان، هر کس از ترس خدا دست از نگاه کردن بردارد خدا به او ایمانى می‌دهد که حلاوت و شیرینی آن‌را در قلبش احساس کند».[3]
ب. حفظ زبان از بیهوده‌گویى، دروغ، غیبت، سخن‌چینى، فحش، بد دهنى و جدال. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «روزه سپر است، وقتى یکى از شما روزه است ناسزا نگوید، نادانی نکند و اگر کسى با او نزاع کرد یا به او ناسزا گفت بگوید من روزه‌ام [و در صدد جبران نباشد]».[4]
همچنین از آن‌حضرت نقل شده است: «پنج کار است که روزه‏ را از بین می‌برد: دروغ‏، غیبت، سخن‌چینى، قسم دروغ و نگاه شهوت‌آمیز».[5]
امام صادق(ع) فرمود: «هنگام روزه، زبانتان را از دروغ حفظ کنید».[6]
همان‌طور که بیان شد؛ این گناهان، اثر معنوی و باطنی روزه را کاهش داده و  یا از بین می‌برد. ولی با این وجود، این دسته از روایات به معنای بطلان فقهی روزه نیست.
ج. بازداشتن گوش از شنیدن محرّمات؛ همان‌طور که خداى تعالى گروهى را نکوهش کرده، و می‌فرماید: «سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ اکَّالُونَ لِلسُّحْتِ‏»؛[7] آنها همواره شنونده و پذیرنده دروغ بوده و خورنده حرامند.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کسى که غیبت می‌کند و کسى که به غیبت گوش فرا می‌دهد در گناه‏ شریک‌اند».[8]
د. حفظ دیگر اعضای بدن مانند دست و پا از انجام اعمال ناشایست و بازداشتن شکم از خوردن حرام در افطار و سحر؛ چه این‌که غذاهای حرام، سمومى هستند که دین را هلاک می‌کنند و روزه دواى آن است، و دارو با وجود سم سودى نمی‌بخشد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «چه بسا روزه دارانى که از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى سودى نمی‌برند».[9]
در تفسیر این حدیث گفته شد: منظور کسى است که با خوراک حرام افطار کند. یا منظور کسى است که با روزه از خوردن طعام حلال خوددارى می‌کند و با غیبت از گوشت مردم افطار می‌کند. و یا منظور کسى است که اعضا و جوارح خود را از گناه حفظ نمی‌کند. می‌توان گفت که منظور این حدیث، همه این‏ موارد باشد.[10]
هـ. به هنگام افطار در خوردن حلال هم به‌طورى زیاده‌روى نکند که شکمش پُر شود. چطور می‌توان با روزه بر دشمن خدا تسلط پیدا کرد و هواى نفس را مهار کرد تا روحیه تقوا و پرهیزکاری تقویت شود، وقتی که انسان خود را تا شب از شهوات باز می‌دارد تا به آنها رغبت پیدا می‌کند، آن‌گاه آن‌قدر می‌خورد تا شکمش پُر می‌شود؟! پس سزاوار است براى افطار به صورت معمولی غذا بخورد و شکمش را پُر نکند.
و. بعد از افطار، قلبش خوف و رجاء داشته باشد؛ چون نمی‌داند روزه‌اش قبول شده و از مقرّبین است یا ردّ می‌شود و از مغضوبین می‌باشد.[11]
با جمع شدن این شش امر، روزه از سطح عمومى بالاتر رفته و دارای پاداش و آثار معنوی زیادی است.
امام صادق(ع) در حدیثى به این نوع روزه اشاره کرده، می‌فرماید: «روزه گرفتن، تنها به خویشتن‌دارى از نوشیدن و خوردن نیست. مریم(س) مادر عیسى(ع) گفت: من نذر کرده‌ام که براى خداى رحمان روزه باشم؛ یعنى جز به ستایش خداى رحمان، دهان خود را باز نکنم. اگر روزه گرفتید، زبان خود را حفظ کنید. چشم خود را [از نگاه حرام] حفظ کنید. نزاع مکنید. حسد مورزید... خدمت‌کار خود را با نیش زبان آزار مدهید. آرامش و وقارى که ویژه روزه‌دارى است، از دست مدهید. مبادا روز روزه شما مانند روزهاى دیگر باشد».[12]
روزه بسیار ویژه؛ روزه قلب از همّت‌هاى پَست و افکار دنیوى و بازداشتن آن از غیر خدا است.[13] بطلان این روزه با فکر کردن در غیر مبدأ و معاد و با فکر کردن در مورد دنیا است، مگر در مواردى که از آنها براى دینش استفاده می‌کند، در این صورت فکر در مورد دنیا توشه آخرت است. همان‌طور که از امام صادق(ع) چنین روایت شد: رسول اکرم(ص) فرمود: «روزه سپر است؛ یعنى پرده‌اى در مقابل آفات دنیا و حجابى در برابر عذاب آخرت است، پس چون روزه گرفتى به این نیّت بگیر که خود را از شهوات حیوانى حفظ کنى، پس خودت را مانند بیماری بدان که تمایلی به خوردن و نوشیدن ندارد، در هر لحظه منتظر شفا از مرض گناهان باش و باطنت را از هر کدورت و غفلت و ظلمتى که از اخلاص دورت می‌کند تطهیر کن».[14]

---