پس از نزول آیات قرآن بر پیامبر اسلام(ص)، حضرتشان آنها را تلاوت فرموده و افراد مخصوصی که در کنار ایشان بودند، آن آیات را می‌نوشتند. البته دلیلی وجود ندارد که غیر از آنان، افراد دیگر حق نگارش آیات را نداشتند.

به هر حال، نزول قرآن در شرایط مختلفی انجام شد و ممکن بود در هر مقطع، افراد مختلفی در کنار پیامبر(ص) حضور داشته باشند؛ از این‌رو بعید است فرد خاصی همواره در هنگام نزول تمام آیات در کنار پیامبر(ص) به عنوان کاتب وحی حضور می‌داشت. هم‌چنین افرادی نیز به عنوان کاتب پیامبر(ص) معرفی شده‌‌اند که مشخص نیست که آیا کاتب قرآن بودند و یا سخنان و نامه‌های آن‌حضرت را می‌نوشتند. با این وجود، در برخی منابع، افرادی را به عنوان کاتبان وحی معرفی کرده‌اند:

1. امام علی(ع)؛[1]

امام علی(ع) ‏فرمود: «هیچ آیه‏اى از قرآن بر رسول خدا(ص) نازل نشد، مگر آن‌که آن‌را بر من می‌خواند و املا می‌فرمود و من آن‌را با خط خود می‌نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن‌را به من آموخت و از خداى تعالى خواست که فهم و حفظ آن‌را به من تعلیم دهد و هیچ آیه‏اى از کتاب خدا را فراموش نکردم ...‏».[2]

امام صادق(ع) فرمود: اگر کسی از مردم ادعا کند که تمام قرآن را همان‌گونه که نازل شده است، گردآوری کرده، دروغ‌گو است و قرآن با چنین دقتی تنها نزد امام علی(ع) و امامان بعد می‌باشد».[3] همچنین گزارش شده که امام علی(ع) علاوه بر آنکه کاتب وحى بود، متون دیگر را نیز برای پیامبر(ص) مى‏نوشت.[4]

2. زید بن ثابت؛[5] برخی گزارشات تاریخی حاکی از کاتب وحی بودن زید بن ثابت است.[6] او هم‌چنین نامه‌های پیامبر(ص) برای پادشاهان را می‌نوشت؛[7] اما در بخشی از دوران نزول وحی - به دلیل سن کمی که داشت – نمی‌توان او را از کاتبان وحی به شمار آورد.[8]

3. ابی بن کعب؛[9] او از بزرگان یهود بود که اطلاعاتی از کتاب‌های کهن داشت و هنگامی که مسلمان شد، به کتابت وحی پرداخت.[10] او در نوشتن سوره‌های مکی حضور نداشت.[11] اما برخی منابع، او را به عنوان اولین کسی معرفی کردند که در مدینه وحی را می‌نوشت.[12]

4. عبدالله بن ابی‌سرح؛

او برادر رضاعی عثمان است که در مکه به پیامبر اسلام(ص) ایمان آورد و سپس به مدینه هجرت کرد و از آن‌جا که دارای خط زیبایی بود، هنگام نزول وحی، نزد پیامبر(ص) ‌رفته و آن‌را می‌نوشت؛ اما بعد از مدتی مرتد شده و به سوی مکه بازگشت.[13] گفته می‌شود که آیه «وَ مَنْ‏ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى‏ عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِی ...»،[14] در نکوهش او نازل شد و هنگام فتح مکه، پیامبر(ص) دستور کشتن او را صادر کرد، اما عثمان وساطت کرده و مانع از کشتن او شد.[15] وقتی او را دفن کردند، زمین جسد او را قبول نکرد.[16]

5. ابان بن سعید بن عاص؛[17] او در صلح حدیبیه یا جنگ خیبر اسلام آورد.[18] او به همین دلیل نمی‌توانست در نوشتن آیات مکی و یا آیات سال‌های ابتدایی هجرت حضور داشته باشد.

6. علاء بن حضرمی؛[19] پیامبر اسلام(ص) پیش از فتح مکّه، علاء بن حضرمى را به عنوان نماینده خود نزد فرمانروای بحرین فرستاد که بعد از اسلام آوردن فرمانروا و مردم آن‌جا، از طرف پیامبر(ص) به عنوان امیر آن ناحیه منصوب شد.[20] لذا او دیگر نمی‌توانست آیاتی که بر حضرتشان نازل می‌شد را بنویسد.

7. شرجیل بن حسنه طانحی؛[21] اگرچه او از کسانی بود که در آغاز اسلام ایمان آورد، اما چون به سمت حبشه هجرت کرد؛ نمی‌توانست در نوشتن بخشی از آیات مکی حضور داشته باشد.[22]

8. حنظله بن ربیع اسدی؛[23] اگرچه به او حنظله کاتب گفته می‌شود،[24] با این وجود گزارش شده که او تنها یک مرتبه توانست برای پیامبر(ص) چیزی بنویسد.[25]

غیر از آنچه گفته شد، گزارش‌هایی نیز در کتاب‌های تاریخی و حدیثی وجود دارد که افراد دیگری را به عنوان کاتب وحی معرفی می‌کند:

مغیره بن شعبه، حصین بن نمیر، عثمان بن عفان[26]، خالد بن سعید،[27] ابوبکر، عمر، عثمان، عامر بن فهیره، ثابت بن قیس بن شماس، معاویه بن ابوسفیان،[28] مغیره بن شعبه، عبدالله بن زید، و جهیم بن صلت، زبیر بن عوام، و خالد بن ولید، عمرو بن‏ عاص، عبدالله بن رواحه، محمد بن مسلمه، عبدالله بن عبدالله بن أبی، و معیقیب بن ابی فاطمه[29]،[30] و ...

[1]. «نویسنده متن صلح‌نامه حدیبیه»، 38333.

[2]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 284، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1395ق.

[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 228، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[4]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.

[5]. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 7، ص 148، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.

[6]. ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله‏، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، البجاوی، علی محمد، ج 2، ص 538، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412ق.

[7]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162.

[8]. «زندگی‌نامه زید بن ثابت»، 89806.

[9]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162؛ یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب‏، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج 2، ص 80، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.

[10]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 1، ص 82، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.

[11]. ابن کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج 5، ص 340، بیروت، دار الفکر، 1407ق.

[12]. صالحی دمشقی‏، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج 11، ص 375، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414ق.

[13]. صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج 17، ص 191، بیروت، دار إحیاء التراث، 1420ق.

[14]. انعام، 93.

[15]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب،‏ ج 1، ص 210 – 211، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.

[16]. ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، محقق، مصحح، عاشور، علی، ج 2، ص 502، قم، نشر خیام، چاپ اول، 1400ق.

[17]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162.

[18]. البدایةوالنهایة، ج ‏5، ص 340.

[19]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162؛ تاریخ‏الیعقوبى، ج ‏2، ص 80.

[20]. رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانى قاضى ابرقوه، سیرت رسول الله، تحقیق، مهدوی، اصغر، ج 2، ص 1026، تهران، خوارزمى، چاپ سوم 1377ش.

[21]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162؛ تاریخ‏الیعقوبى، ج ‏2، ص 80.

[22]. أ ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 2، ص 361، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

[23]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162؛ تاریخ‏الیعقوبى، ج ‏2، ص 80.

[24]. الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ‏2، ص 117.

[25]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، تحقیق، عطا، محمد عبد القادر، ج 6، ص 123، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق.

[26]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162؛ تاریخ‏الیعقوبى، ج ‏2، ص 80.

[27]. مناقب آل أبی طالب ع، ج1، ص 162.

[28]. «زندگی‌نامه معاویه»، 55805.

[29]. ابن سید الناس‏، عیون الاثر، ج 2، ص 382 – 383، بیروت، دار القلم‏، چاپ اول، 1414ق.

[30]. «رسانندگان نامه‌های پیامبر(ص) به پادشاهان»، 102952.