ادامه پاسخِ  114667(در این احکام، مجتهدان اختلاف نظر ندارند)

احکام غسل‌ها

غسل‌های واجب‌

غسل‌های واجب عبارت‌اند از:

غسل جنابت؛ غسل حیض؛ غسل نفاس؛ غسل استحاضه؛ غسل مسّ میت؛ غسل میت و غسلی که به واسطۀ نذر، قسم و مانند اینها واجب می‌شود.

غسل جنابت‌

احکام جنابت

1. به واسطه دو چیز انسان جنب می‌شود:

الف)آمیزش جنسی؛ در صورتی که دخول - در واژن یا مقعد- به اندازه ختنه‌گاه و بیشتر صورت گیرد، هر چند منی خارج نشود، غسل جنابت واجب شده ولی اگر در مقدار دخول شک کند، غسل واجب نمی‌گردد.

ب) بیرون آمدن منی؛ چه در خواب باشد یا بیداری، کم باشد یا زیاد، با شهوت باشد یا بی‌شهوت، با اختیار باشد یا بی‌اختیار.

2. اگر رطوبتی از انسان خارج شده و -مثلاً از روی تجربه- اطمینان پیدا کند که منی است، غسل جنابت بر او واجب می‌گردد، ولی اگر نداند و شک کند که آن رطوبت، منی است یا ادرار و یا رطوبتی دیگر، لازم است نشانه‌های منی را بر آن تطبیق نماید؛ پس تنها در صورت وجود علائم منی، غسل جنابت واجب می‌گردد.[1]
3. علائم منی در مردان عبارت است از:[2]

الف) خروج رطوبت همراه با شهوت باشد.

ب) خروج رطوبت همراه با جَستن باشد.

ج) پس از خروج رطوبت، بدن حالت ضعف و سُستی پیدا کند.[3]

4. در مورد بانوان، رطوبتی‌ که هنگام اوج شهوت جنسی از آنان خارج ‌شود، در حکم منی بوده و نجس است و موجب وجوب غسل جنابت می‌شود.[4] اما رطوبتی‌ که زن در موقع ملاعبه یا تصورات شهوت‌انگیز - بدون آن‌که به اوج شهوت و یا ارگاسم برسد - در خود احساس می‌کند، پاک است و غسل ندارد.
5. اگر بعد از انجام غسل جنابت، رطوبتی از زن خارج شود و اطمینان داشته باشد که آن رطوبت، منی خود او است و یا مخلوط با منی مرد است، باید مجدداً غسل کند، ولی اگر بداند که آن رطوبت، تنها منی مرد است یا این‌که در این‌باره شک کند، غسلی بر او واجب نیست.
6. اگر منی از جای خود حرکت کند، ولی خارج نشود، یا انسان شک کند که منی از او خارج شده یا نه، غسل بر او واجب نیست.
7. اگر انسان در لباس خود منی ببیند و بداند که از خود او است، باید غسل نموده و نمازهایی را که یقین دارد در حال جنابت خوانده، قضا نماید.
8. بر مردان مستحبّ است بعد از بیرون آمدن منی ادرار کنند،[5] تا ذرّات باقی مانده منی خارج شود؛ پس اگر فردی ادرار نکرده و بعد از انجام غسل، رطوبتی از او خارج شود و شک کند که منی است یا رطوبتی دیگر، حکم منی را دارد.
9. اگر فردی مرتکب گناه نزدیکی با حیوان شود، غسل جنابت بر او واجب می‌گردد؛ پس اگر منی از او خارج شود، با همان غسل می‌تواند نماز بخواند، ولی اگر منی خارج نشود - بنابر احتیاط - باید وضو هم بگیرد.

کارهایی که بر جُنُب حرام است‌

1. رساندن جایی از بدن به خطّ قرآن یا اسم خداوند متعال، به هر زبان که باشد.[6]
2. هرگونه ورود به مسجد الحرام و مسجد پیامبر(ص).
3. توقف در مساجد دیگر و حرم امامان(ع).[7]
4. گذاشتن چیزی در مسجد.
5. خواندن آیاتی از چهار سوره قرآن که سجدۀ واجب دارند: سجده، فصلت،نجم و علق.[8]

کارهایی که بر جُنُب مکروه است‌

1 و 2. خوردن و آشامیدن؛ ولی اگر وضو بگیرد، کراهت آن برطرف می‌شود.[9]

3. خواندن بیش از هفت آیه از سوره‌هایی که سجدۀ واجب ندارد.
4. رساندن جایی از بدن به جلد و حاشیه و بین خط‌‌‌های قرآن.
5. همراه داشتن قرآن.
6. خوابیدن؛ ولی اگر وضو بگیرد یا به واسطۀ نداشتنِ آب، تیمّم کند، مکروه نخواهد بود.
7. رنگ کردن موها به حنا و مانند آن.
8. مالیدن انواع کرِم‌ها به بدن.
9. آمیزش جنسی؛ در صورتی که جنابت بر اثر خروج منی در خواب باشد.

چند نکته

1. پس از این‌که فردی جُنب شد، انجام غسل جنابت برای او به خودی خود مستحبّ بوده و تنها برای خواندن نمازِ واجب و مانند آن، واجب می‌شود، ولی برای نماز میت، سجدۀ شکر، سجده‌های واجب قرآن و مانند آنها، غسل جنابت لازم نیست.
2. برای انجام غسل، لازم نیست نیت کند که غسل واجب یا مستحبّ می‌کنم، بلکه همین‌که به نیت انجام فرمان خداوند عالَم غسل کند، کافی است.
3. اگر یقین کند وقت نماز شده و با نیت غسل واجب، غسل کند و بعد معلوم شود که پیش از وقت، غسل کرده، غسل او صحیح است.

شیوه انجام غسل

غسل را - خواه واجب باشد یا مستحب - به دو صورت می‌توان انجام داد: ترتیبی و ارتماسی؛

غسل ترتیبی‌

1. در غسل ترتیبی باید به نیت غسل، اول سر و گردن، بعد طرف راست، سپس طرف چپ بدن شسته شود؛ پس اگر عمداً یا از روی فراموشی و یا به واسطۀ ندانستن مسئله، به این ترتیب عمل نشود غسل باطل است.[10]
2. جهت اطمینان به شستن کامل هر سه قسمت، لازم است هر قسمتی که شسته می‌شود مقداری از قسمت‌های دیگر هم با آن، شسته شود و بهتر است قسمت‌هایی مثل ناف، هم با طرف راست و هم با طرف چپ شُسته شود.
3. اگر انسان بعد از غسل بفهمد که قسمتی از اعضای غسل را نشسته و نداند کجا است باید دوباره غسل کند.
4. اگر انسان بعد از غسل بفهمد مقداری از بدن را نشسته، چنانچه از طرف چپ باشد، شستن همان مقدار کافی است و اگر از طرف راست باشد باید بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف چپ را بشوید.[11] و اگر از سر و گردن باشد باید بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف راست و بعد طرف چپ را بشوید.
5. اگر انسان بعد از اتمام غسل، شک کند که اعضا را درست شسته یا نه، نباید اعتنا کند و غسلش صحیح است.

غسل ارتماسی

1. غسل ارتماسی به این صورت است که انسان بعد از نیت غسل، تمام بدن را یک دفعه یا به تدریج در آب فرو ‌برد.
2. اگر فرد بعد از غسل ارتماسی متوجه شود که به مقداری از بدن آب نرسیده، باید دوباره غسل کند.
3. اگر انسان برای غسل ترتیبی وقت ندارد و برای ارتماسی وقت دارد، باید غسل ارتماسی کند.
4. شخص مُحرم، یا کسی که روزۀ واجب گرفته،[12] نباید غسل ارتماسی کند، ولی اگر از روی فراموشی این کار را انجام دهد، غسلش صحیح است.

مسائلی پیرامون غسل

1. برای انجام غسل، بدن باید پاک باشد، البته در غسل ترتیبی، پاک بودن تمام بدن لازم نیست و همین‌که در هنگام شستن یک قسمت، همان قسمت پاک باشد، کافی است.
2. عرق جُنب از حرام نجس نیست و کسی که از حرام جُنب شده، اگر در اثر غسل با آب گرم عرق کند، غسلش صحیح است.
3. در غسل باید تمام اعضای بدن شسته شود؛ پس اگر انسان بداند، مقدار کمی از اعضایش هم شسته نشده، غسلش صحیح نیست.

4.شستن جاهایی از بدن که دیده نمی‌شود، مثل داخل گوش و بینی، واجب نیست؛ پس اگر سوراخی که گوشواره در آن قرار می‌گیرد و مانند آن، به قدری بزرگ باشد که داخل آن دیده شود، باید آن‌را شُست و در غیر این صورت، شستن داخل آن لازم نیست.

5. اگر در بدن، چیزی که مانع رسیدن آب است وجود داشته باشد، باید قبل از غسل برطرف شود؛ پس اگر فرد پیش از آن‌که یقین کند آن مانع برطرف شده، غسل نماید، غسلش باطل است.
6. اگر فرد هنگام غسل، شک کند و احتمال عقلائی دهد، چیزی که مانع از رسیدن آب است در بدنش وجود دارد، باید وارسی کند تا مطمئن شود مانعی وجود ندارد.
7. در غسل، باید موهای کوتاهی که جزو بدن شمرده می‌شود نیز شسته شود.[13]
8. شرایطی که برای وضو گفته شد - مانند پاک و مباح بودن آب - در غسل هم شرط است، ولی در غسل، لازم نیست بدن از بالا به پایین شسته شود و نیز در غسلِ ترتیبی، موالات شرط نیست؛ یعنی لازم نیست بعد از شستن هر قسمت، فوراً قسمت دیگر شسته شود، مگر در مورد زن مستحاضه یا کسی که نمی‌تواند ادرار و مدفوع خود را کنترل کند که باید اعضای غسل را پشت سر هم شسته و فوراً نماز بخواند.
9. اگر در بین غسل، ادرار یا باد معده از فرد خارج شود، برای نماز باید وضو بگیرد.[14]
10. کسی که غسل به گردن دارد، اگر شک کند که غسل کرده یا نه و نمازی خوانده باشد، هر چند نمازش صحیح است، ولی برای نمازهای بعدی باید غسل کند. اما چنانچه بعد از غسل شک کند، که غسل او درست بوده یا نه، لازم نیست دوباره غسل نماید.
11. انسان می‌تواند چند غسل واجب، یا واجب و مستحب را با یک نیت انجام دهد؛ مثلاً یک غسل کند با نیت جنابت و حیض و مسّ میت و غسل جمعه و مانند آن.
12. کسی که غسل جنابت کرده، نباید برای نماز وضو بگیرد، مگر این‌که حدث اصغری - مثل خروج ادرار یا باد معده - از او سر زده باشد.

خون‌های سه‌گانه بانوان

از دیدگاه فقهی، غیر از خون زخم و جراحت که در هر انسانی ممکن است دیده شود، برای بانوان سه نوع خون دیگر وجود دارد که از رحم آنان خارج می‌شود؛ این خون‌ها عبارت‌اند از:

1. خون حیض: این خون که گاهی از آن، تعبیر به «عادت ماهانه» یا «پریود» می‌شود، خونی است که غالباً چند روز در هر ماه - و بیشتر به صورت منظم - از رحم خارج می‌شود. زن را در موقع دیدن خون حیض، «حائض» می‌گویند.
2. خون نفاس: از وقتی که اولین جزء نوزاد از شکم مادر بیرون می‌آید، هر خونی که زن تا فاصله ده روز بعد از آن می‌بیند، خون نفاس است و زن را در حال نفاس، «نفساء» می‌گویند.
3. خون استحاضه: هر خونی که از رحِم زن خارج شود، و خون زخم و جراحت، حیض و نفاس نباشد، خون استحاضه است و هنگام دیدن خون استحاضه، به زن، «مستحاضه» می‌گویند.

هر یک از این خون‌ها دارای علائمی بوده و در شرع مقدس اسلام، احکامی دارد که در مسائل پیش‌رو بیان می‌گردد.

استحاضه‌ و اقسام آن

1. خون استحاضه بیشتر اوقات کم‌رنگ، سرد و رقیق است و بدون فشار و سوزش بیرون می‌آید، البته ممکن است گاهی بر خلاف این اوصاف باشد.
2. -طبق نظر مشهور- استحاضه بر سه قسم است؛ قلیله، متوسطه و کثیره،[15] که تعیین هر کدام از این اقسام، با قراردادن مقداری پنبه در دهانه رحم و بررسی نفوذ خون در آن انجام می‌شود؛ بنابراین تشخیص نوع استحاضه به ترتیب زیر است:

استحاضۀ قلیله؛ آن است که خون، روی پنبه را آلوده کند، اما در آن نفوذ نکند.[16]

استحاضه متوسطه؛ آن است که خون، در پنبه فرو رود، ولی از پنبه بیرون نزده و دستمال یا نوار بهداشتی که معمولاً بانوان روی پنبه قرار می‌دهند را آلوده نسازد.

استحاضۀ کثیره؛ آن است که خون، پنبه را فرا گرفته و به بیرون از آن سرایت کند.

وظیفه مستحاضه

1. در استحاضۀ قلیله، زن باید برای هر نماز یک وضو بگیرد و ظاهر واژن را - اگر خون به آن رسیده - شسته و پنبه را نیز عوض کند.[17]
2. در استحاضۀ متوسّطه، زن باید - افزون بر وظایفی که برای استحاضه قلیله گفته شد - برای نمازی که قبل از آن، مستحاضه شده است غسل کند و بعد از آن تا هر زمانی که خون‌ریزی ادامه دارد، هر روز قبل از نماز صبح، یک غسل انجام دهد. بنابراین، در استحاضۀ متوسطه برای هر شبانه روز تنها یک غسل کافی است.[18]
3. در استحاضۀ کثیره، زن باید سه غسل انجام دهد؛ یکی برای نماز صبح، یکی برای نماز ظهر و عصر و دیگری برای نماز مغرب و عشا. البته میان نمازهای ظهر و عصر، و نیز میان نمازهای مغرب و عشا، نباید فاصله انداخته شود. هم‌چنین لازم است برای هر یک از نمازهای پنج‌گانه، پنبه و دستمالی را که استفاده نموده عوض نماید و وضو بگیرد.[19]

مسائلی پیرامون استحاضه

1. در هر جا که وظیفه مستحاضه، انجام غسل و وضو است، هر کدام را اول به جا آورد صحیح است، ولی سزاوار است اول وضو گرفته، سپس غسل نماید. [20]
2. اگر استحاضۀ قلیلۀ زن، بعد از نماز صبح، تبدیل به متوسطه شود، باید برای نماز ظهر و عصر غسل کند، و اگر بعد از نماز ظهر و عصر تبدیل به متوسطه شود، باید برای نماز مغرب و عشا غسل نماید.
3. اگر استحاضۀ قلیله یا متوسطۀ زن بعد از نماز صبح تبدیل به کثیره شود و به این حال باقی بماند، باید برای نماز ظهر و عصر یک غسل و برای نماز مغرب و عشا غسل دیگری به جا آورد، و اگر بعد از نماز ظهر و عصر تبدیل به کثیره شود، باید برای نماز مغرب و عشا غسل نماید.
4. مستحاضۀ کثیره یا متوسطه اگر پیش از داخل شدن وقت نماز، برای نماز غسل کند، غسل او باطل است.
5. زن مستحاضه بعد از آن‌که خونش قطع شد، فقط برای نماز اوّلی که می‌خواند، باید کارهای مخصوص استحاضه را انجام دهد و برای نمازهای بعد لازم نیست.
6. در تمام مواردی که غسل بر زن واجب می‌شود، اگر غسل کردنِ مکرّر برای او ضرر دارد، یا مایۀ مشقت زیاد است، می‌تواند به جای آن تیمّم نماید.
7. اگر زن به مستحاضه بودن خود یقین دارد، اما نداند که استحاضۀ او از کدام قسم است، لازم است هنگام نماز، خود را وارسی نموده و طبق روشی که بیان شد، نوع استحاضه‌اش را تشخیص داده و بر اساس حکم آن عمل کند.
8. زن مستحاضه اگر پیش از آن که خود را وارسی کند، مشغول نماز شود، چنانچه قصد قربت داشته و اتفاقاً به وظیفۀ واقعی خود نیز عمل کرده باشد - مثلاً استحاضه‌اش قلیله بوده و به وظیفۀ استحاضۀ قلیله عمل نموده - نماز او صحیح است. ولی اگر قصد قربت نداشته یا عمل او مطابق وظیفه‌اش نبوده - مثل آن‌که استحاضۀ او متوسطه بوده و به وظیفۀ قلیله رفتار کرده - نماز او باطل است.
9. اگر خون استحاضه در باطن بوده و بیرون نیاید، وضو و غسل باطل نمی‌شود، ولی چنانچه به محلی برسد که اگر پنبه را داخل کند آلوده به خون می‌شود - هر چند کم باشد - وضو و غسل باطل شده و باید - با توجه به نوع استحاضه‌اش - به وظایفی که برای استحاضه بیان شد عمل شود.
10. اگر مستحاضه بعد از نماز خود را وارسی کند و خون نبیند، اگر چه بداند دوباره خون می‌آید، با وضویی که دارد می‌تواند نماز بعدی را بخواند.
11. اگر مستحاضه بداند از وقتی که مشغول وضو یا غسل شده خونی از او بیرون نیامده و تا بعد از نماز هم خون در داخل واژن نیست و بیرون نمی‌آید، می‌تواند خواندن نماز را تا وقتی که می‌داند پاک می‌ماند تأخیر بیندازد.
12. اگر مستحاضه مطمئن باشد که پیش از اتمام وقت نماز، به کلّی پاک می‌شود، یا به اندازۀ خواندن نماز، خون بند می‌آید، لازم است صبر نموده و نماز را در وقتی که پاک است بخواند.
13. اگر بعد از وضو و غسل، خون قطع شود و مستحاضه بداند که اگر نماز را تأخیر بیندازد، به کلّی پاک می‌شود، باید نماز را تأخیر بیندازد و موقعی که به کلّی پاک شد، دوباره وضو و غسل را انجام دهد و نماز را بخواند.
14. مستحاضۀ کثیره و متوسطه وقتی به کلّی از خون پاک شد باید غسل کند،[21] ولی اگر از هنگام غسل قبلی که برای نماز انجام داده بود دیگر خونی ندید، لازم نیست دوباره غسل نماید.
15. مستحاضه بعد از وضو یا غسلی که بر عهده دارد باید فوراً مشغول نماز شود، ولی گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهای قبل از نماز اشکال ندارد و در نماز هم می‌تواند کارهای مستحبّ نماز مثل قنوت و غیر آن‌را به جا آورد. پس اگر نماز را تأخیر بیاندازد و در این فاصله، خون در فضای واژن داخل شده و پنبه را آلوده نماید، باید دوباره - طبق وظیفه‌اش - وضو یا غسل را تکرار کند و بلافاصله مشغول نماز شود.
16. اگر خون استحاضۀ زن جریان داشته و قطع نشود، چنانچه برای او ضرر و مشقت زیاد نداشته باشد، باید پیش از غسل و بعد از آن با وسیله‌ای مانند پنبه از بیرون آمدن خون جلوگیری کند،[22] ولی اگر همیشه جریان ندارد فقط باید بعد از وضو و غسل از بیرون آمدن خون جلوگیری نماید و چنانچه کوتاهی کند و خون بیرون آید، باید –احتیاطاً- دوباره غسل کرده و وضو بگیرد و اگر نماز هم خوانده، آن‌را تکرار نماید.[23]
17. اگر هنگام غسل، خون قطع نشود، غسل صحیح است، ولی اگر در بین غسل، استحاضۀ متوسطه تبدیل به کثیره شود، واجب است غسل را از سر بگیرد.
18. زن مستحاضه باید روزه ماه رمضان را بگیرد و در صورتی روزۀ او صحیح است که طبق وظیفه‌اش، غسل‌های روز و شب قبل از آن‌را انجام دهد.[24]
19. اگر زن روزه‌دار بعد از نماز عصر مستحاضه شود و تا غروب غسل نکند روزۀ او صحیح است.
20. اگر استحاضه قلیله زن، پیش از نماز یا بین نماز، تبدیل به متوسطه یا کثیره شود، باید کارهای متوسطه یا کثیره را که گفته‌ شد انجام دهد. و اگر استحاضه متوسطه، تبدیل به کثیره شود، باید کارهای استحاضه کثیره را انجام دهد. و چنانچه برای استحاضه متوسطه غسل کرده باشد‌ فایده ندارد و باید دوباره برای کثیره غسل کند.
21. اگر در بین نماز، خون، قطع شود و مستحاضه نداند که در باطن هم قطع شده یا نه، چنانچه بعد از نماز بفهمد قطع شده بوده، لازم است بر حسب وظیفه‌اش وضو گرفته، یا غسل نماید و نماز را دوباره به جا آورد.
22. اگر استحاضۀ کثیره تبدیل به متوسطه شود، باید برای نماز اول، عمل کثیره و برای نمازهای بعد، عمل متوسطه را به جا آورد. مثلًا اگر پیش از نماز ظهر استحاضۀ‌ کثیره تبدیل به متوسطه شود، باید برای نماز ظهر وضو گرفته و غسل کند و برای نماز عصر و مغرب و عشا فقط وضو بگیرد.
23. اگر استحاضۀ کثیره تبدیل به قلیله شود، باید برای نماز اول، عمل کثیره و برای نمازهای بعد عمل قلیله را انجام دهد. و نیز اگر استحاضۀ متوسطه تبدیل به قلیله شود باید برای نماز اول، عمل متوسطه و برای نمازهای بعد عمل قلیله را به جا آورد.
24. اگر پیش از هر نماز، خون استحاضه کثیره قطع شود و دوباره بیاید لازم است برای هر نماز یک غسل به جا آورد.
25. اگر مستحاضه، یکی از کارهایی که بر او واجب است را ترک کند، نمازش باطل است.
26. مستحاضه قلیله اگر بخواهد غیر از نماز کار دیگری انجام دهد که شرط آن نیز وضو داشتن است - مثلاً بخواهد دست به خط قرآن بزند - باید وضو بگیرد و وضویی که برای نماز گرفته کافی نیست.[25]
27. نماز آیات بر مستحاضه واجب است و برای انجام آن، باید کارهایی را که برای نماز یومیه گفته ‌شد انجام دهد.
28. اگر در وقت نماز یومیه، نماز آیات بر مستحاضه واجب شود، باید برای نماز آیات، تمام کارهایی که برای نماز یومیه واجب است را مستقلاً انجام دهد، اگر چه‌ بخواهد هر دو را پشت سر هم به جا آورد.
29. اگر مستحاضه بخواهد نماز قضا بخواند، باید برای هر نماز، کارهایی که برای نماز ادا بر او واجب است را به جا آورد.[26]
30. اگر زن بداند خونی که از او خارج می‌شود خون زخم نیست و علامات حیض و نفاس را هم ندارد، باید به دستور استحاضه عمل نماید.

این پاسخ به تدریج تکمیل خواهد شد...

[1]. نظر مشهور آن است که برای حکم به جنابت، همه علائم منی باید وجود داشته باشد، ولی برخی فقها، صرفاً با وجود برخی نشانه‌های منی، غسل جنابت را واجب می‌دانند.

[2]. این علائم مربوط به افراد سالم است، اما در افراد بیمار(که به جهت بیماری، معمولاً جستن منی و سستی در آنها آشکار نیست)، همین‌که رطوبت، همراه با اوج شهوت خارج شود حکم منی را دارد.

[3]. برخی فقها، تنها دو نشانه برای منی ذکر نموده و در مردان، سستی بدن را از علائم منی نمی‌دانند.

[4]. این مطلب طبق نظر مشهور است، ولی برخی فقها، غیر از اوج شهوت، سستی بدن را نیز برای حکم به جنابت زن، لازم شمرده‌اند.

[5]. و اگر نمی‌تواند ادرار کند - به کیفیتی که در احکام تخلّی گذشت- استبرا کند.

[6]. گروهی از فقها صفات خاص الهی و همچنین اسامی پیامبران و چهارده معصوم(ع) را نیز مشمول این حکم شمرده‌اند.

[7]. مراد از حرم امامان(ع)، محوطه‌ای است که ضریح مقدس و قبر مطهر در آن قرار دارد، نه تمام رواق‌ها یا صحن‌ها.

[8]. گروهی از فقها، خواندن سایر آیات این سوره‌ها را نیز، برای فرد جنب حرام دانسته‌اند.

[9]. برخی فقها، برای بر طرف شدن کراهت، مضمضه و استنشاق را نیز لازم دانسته‌ و گروهی، تنها شستن دست‌ها را کافی شمرده‌اند.

[10]. آیات عظام خویی، سیستانی، تبریزی و شبیری معتقدند، در غسل ترتیبی، همین‌که بعد از سر و گردن، بدن شسته شود کافی است و رعایت ترتیب بین طرف راست و چپ واجب نیست.

[11]. آیات عظام خوئی، سیستانی، تبریزی و زنجانی معتقدند، در این صورت هم، اگر همان قسمت نشُسته را بشوید کافی است، البته شستن دوباره سمت چپ - بنابر احتیاط - مستحب است.

[12]. آیت الله سیستانی غسل ارتماسی –و به طور کلی فرو بردن کامل سر در زیر آب- را مبطل روزه نشمرده و انجام آن را برای روزه‌دار حرام نمی‌دانند.

[13]. در مورد موهای بلند، بیشتر فقها شستن آنها را در غسل، واجب نمی‌داند، مگر این‌که رساندن آب به پوست، بدون شستن آنها ممکن نباشد.

[14]. اکثر فقها می‌گویند اصل چنین غسلی صحیح است، ولی برخی می‌گویند، لازم است غسل تکرار شود.

[15]. آیت الله مکارم استحاضه قلیله و متوسطه را تحت یک قسم بر ‌شمرده و خون استحاضه را به دو قسم قلیله و کثیره تقسیم می‌نماید.

[16]. گروهی از فقها می‌گویند، در استحاضه قلیله ممکن است خون در پنبه نفوذ کند، ولی به قدری نیست که از طرف دیگر پنبه ظاهر ‌شود.

[17]. آیات عظام مکارم و سیستانی تعویض پنبه را - بنابر احتیاط - مستحب می‌دانند.

[18]. آیت الله شبیری، انجام غسل، برای مستحاضه متوسطه را – بنابر احتیاط - مستحب می‌دانند.

[19]. عده‌ای از فقها معتقدند در استحاضۀ کثیره، غسل از وضو کفایت می‌کند.

[20]. برخی فقها در استحاضه کثیره، تقدم وضو بر غسل را واجب می‌دانند، هم‌چنین در استحاضه متوسطه، آیت الله سیستانی معتقد است که اول باید غسل نمود.

[21]. آیات عظام سیستانی، زنجانی و مکارم این غسل را فقط برای مستحاضه کثیره واجب دانسته‌اند.

[22]. گروهی از فقها، جلوگیری از خروج خون پیش از غسل را واجب ندانسته‌اند.

[23]. آیات عظام سیستانی و شبیری تکرار غسل را احتیاط مستحب دانسته و برخی از فقها نیز آن‌را احتیاط واجب شمرده‌اند.

[24]. عده‌ای از فقها وجوب این مسئله را بنابر احتیاط دانسته و آیات عظام شبیری و سیستانی صحت روزه را مشروط به انجام غسل ندانسته‌اند.

[25]. عده‌ای از فقها معتقدند برای مستحاضه، لمس آیات قرآن در حالت اختیار جایز نیست، حتی اگر طهارت داشته باشد.

[26]. برخی فقها معتقدند، خواندن نماز قضا برای مستحاضه جایز نیست، مگر وقت قضای نماز تنگ باشد.