«عاقله»، در لغت جمع عاقل است و در اصطلاح، به مردانی از خويشاوندان پدری - مانند برادر، عمو و فرزندان آنان – گفته می‌شود كه به حكم شارع مقدس، ضامن ديۀ قتل و جراحت اشتباهی فرد جانی‌اند. فقها از این واژه - که گاهی از آن، با عنوان «عصبه» یاد می‌شود - در باب ديات سخن گفته‌اند.

در علت ناميدن افراد مذکور به عاقله، وجوهی بیان شده است، از جمله:

۱. عقل به معنای ديه است و اين افراد به جهت تحمّل ديه از طرف جانی، عاقله(ديه دهنده) ناميده شده‌اند.

۲. عقل به معنای منع است و در عصر جاهلیّت، عشيرۀ قاتل با شمشير از او در برابر عشيرۀ مقتول حمايت می‌كردند. در اسلام، شمشير تبديل به مال شد و خويشاوندان قاتل با مال به حمايت او برمی‌خيزند.

۳. عقل، به معنای بستن است و از آن جهت كه در دوران جاهلیّت، عشيرۀ قاتل، شتر را به عنوان ديه بر سر در ولیّ‌ مقتول می‌بستند به آنان عاقله گفته شده است.