با تحقيق و جست‌وجويی كه در کتاب «الغیبة» ابن أبی زينب محمد بن ابراهيم ‏نعمانی(متوفّی 360ق) و ديگر منابع حدیثی صورت گرفت روایت اول و دوم آن‌گونه نیست که در پرسش آمده است، بلکه روایاتی كه درباره اتفاقات آذربایجان هنگام ظهور امام مهدی(عج) نقل شده، از این قراراند:
1. امام صادق(ع) به نقل از پدر بزرگوارش می‌فرماید: «به ناچار در آذربايجان آتشى روشن شود كه هيچ چيز در مقابلش توان مقاومت ندارد، وقتی چنين شود، خانه‌نشين باشيد و تا ما در خانه نشسته‌ايم شما نيز بنشينيد (یعنی آرام باشید و اظهار مخالفت یا موافقت نکنید) و وقتی كسى از طرف ما حركت ‌كرد و فعّاليت خود را آغاز نمود به سوى او بشتابيد (به هر نحو ممكن) اگر چه بر دست و زانو. به خدا سوگند! گویى هم‌اكنون به او می‌نگرم كه ميان ركن و مقام به فرمانى جديد از مردم بيعت می‌گيرد، فرمانى كه بر عرب سخت گران است‏. واى بر حال ستمگران عرب از شرّى كه نزديک شده است».[1]
2. همچنین عبد اللَّه بن ضمرة از كعب الأحبار نقل كرده كه او گفت‏: «... جنگی میان فرزندان عبّاس با جوانان ارمنستان و آذربايجان رخ خواهد داد چنان جنگى كه هزاران و هزاران نفر در آن كشته می‌شوند، هر جنگجو شمشيرى زيور يافته به دست می‌گيرد، پرچم‌هاى سياه بر آن به اهتزاز در می‌آيد، آن جنگى است كه به مرگ سرخ و طاعون بسيار خطرناک آميخته است».[2]‏
صرف نظر از صحت اسناد این احادیث،[3] درباره متن آنها باید به چند نکته توجه داشت:
یک. نام و منطقه آذربایجان در آن موقع بوده؛ و این‌گونه نیست که تنها در این دسته از روایات آمده باشد، بلکه در روایات دیگر در موضوعات مختلف به تناسب نام «آذربیجان» آمده است. همچنین اگر به منابع تاریخی و جغرافیای جهان مراجعه شود، دانسته می‌شود که این نام، نامی تاریخی است که بر منطقه آذربایجان ایران اطلاق می‌شده است.[4] و حتی درباره اردبیل که یکی از مناطق آذربایجان است، گفته‌اند: «نام‌بردارترين شهر آذربايجان است. پيش از اسلام مركز آن بخش بود».[5]
ابن فقیه همدانی گوید: «آذربايجان [به نام] آذرباد بن ايران بن اسود بن سام بن نوح [ناميده شده] است و گويند: آذرباد بن بيوراسب. آنجا را مغيرة بن شعبه، در سال 22ق با كارزار گشود و بر آن خراج نهاد. واقد مرا خبر داد كه چون عرب به آذربايجان شدند، عشاير آنان نيز از مصر و شام به سوى ايشان آمدند. و هر قوم، بر هر چه توانستند دست يافتند بدين گونه مردم آذربايجان به مزارعه براى آنان به كار پرداختند ... حد آذربايجان از مرز برذعه (بردع) تا مرز زنجان است و از شهرهاى آن است: بر كرى، سلماس، موقان، خوى، ورثان، بيلقان، مراغه، نيريز، و تبريز».[6]  
اما منطقه‌ای که اکنون کشور جمهوری آذربایجان یا آذربایجان قفقاز نام دارد، در گذشته، أرّان[7] یا آران[8] نامیده می‌شد. حدود آران، در دوره‌های مختلف تا اندازه‌ای متغیر بوده است. درباره محدوده اران نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. با این وصف، محدوده کنونی جمهوری آذربایجان را در بر می‌گرفته ‌است. البته منطقه آذربایجان قدیم که همه در کشور ایران بود، شامل برخی از مناطق جمهوری آذربایجان کنونی بوده است؛ و بعداً از ایران جدا شدند.
دو. در روایت اول؛ می‌توان از: «به ناچار در آذربايجان آتشى روشن شود كه هيچ چيز در مقابلش توان مقاومت ندارد»، چنين استفاده کرد که آن جنبشی است هدايت‌گر که در آذربايجان و يا از ناحيه اهالی آن سامان به وجود آمده که لازم است بعد از آن، انتظار و درنگ نموده، تا نشانه‌های نزديک آن آغاز گردد.
به دیگر سخن؛ اين روايت به طور کلی به شیعيان دستور می‌دهد که بردبار و خوددار باشند و در انتظار فرج باشند و نسبت به امر خداوند و تدبیر او شتابزدگى نکنند.[9]
سه. اصل روایت سوم این‌گونه است؛ رسول خدا(ص) فرمود: هر كس آيه «فَسُبْحانَ اللَّهِ‏ حِينَ تُمْسُونَ...»[10] را تا «...وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ»[11] بخواند، به شماره هر دانه برف كه بر كوه سبلان است حسنه برايش نوشته شود، گفته شد يا رسول اللَّه! سبلان چيست؟ فرمود: «زمينى در ارمنيه و آذربايجان كه يک چشمه از بهشت دارد و قبرى از پيغمبران».[12]
علامه مجلسی نقل می‌کند: «ابو حامد اندلسى گوید: بر سر اين كوه چشمه بزرگى است با اين‌كه بسيار بلند است و آبش از برف سردتر و چون عسل است در خوش‌گوارى، و از درون همين كوه آب گرمى در آيد كه تخم مرغ را بپزد و مردم براى مصالح خود بدان رو آورند و در ته اين كوه درخت و چراگاه بسيار است...».[13]
در حال حاضر، با توجه به منابع تاریخی و جغرافیا،[14] این کوه سبلان و چشمه(آب گرم سرعین) در اردبیل وجود دارد.

---