جستجوی پیشرفته
بازدید
14178
آخرین بروزرسانی: 1392/04/20
خلاصه پرسش
چرا در علم اخلاق صفات خوب و بد در کنار هم بحث می‌شود؟ از جهت عملی چه ارتباطی میان اینها وجود دارد؟
پرسش
بحث‌‌هایی از قبیل «اطمینان، عجب، توکل، فخر، ایمان» و موضوعاتی پیرامون این مباحث، چگونه در کنار هم گنجانده می‌‌شوند؟ آیا این مباحث با همدیگر متناسب هستند؟
پاسخ اجمالی
از آن‌جا که علم اخلاق از صفات نفسانى خوب و بد و اعمال و رفتار اختیارى متناسب با آنها بحث می‌کند، در کنار هم گنجانده شدن مباحثی؛ مانند اطمینان، ایمان، توکل به عنوان فضایل اخلاقی در کنار مباحثی؛ مثل عُجب و خودپسندی، و فخرفروشی به عنوان رذایل اخلاقی روشی علمی و واقعی است.
به علاوه؛ این موارد با یکدیگر ارتباط دارند؛ ایمان‏ و باور دینی به عنوان عالی‌ترین صفت نفسانى هدایت‌گر مورد تأکید فراوان واقع شده است، اما ایمان تنها کافی نیست، و دارای شرط است، و شرط آن انجام عمل نیک است. و از اعمالی که باید در کنار ایمان و باور دینی قرار گیرد؛ توکل، و دوری از عجب و خودپسندی و فخرفروشی است، و در پرتو ایمان است که آدمی به اطمینان و آرامش خاطر می‌رسد. باید ایمان و باور قلبی را از سویی، با اعمال نیک همراه کرد تا انجام اعمال نیک به پرورش ایمان کمک کند و از سوی دیگر، از رذایل و گناهان که موانع رشد و پرورش ایمان‌اند، دوری کرد. و این حقیقت نیازمند شناخت فضایل اخلاقی و رذایل است تا درست از نادرست تشخیص داده شود.
 
پاسخ تفصیلی
علم اخلاق، علمى است که صفات نفسانى خوب و بد و اعمال و رفتار اختیارى متناسب با آنها را معرفى می‌کند و شیوه تحصیل صفات نفسانى خوب و انجام اعمال پسندیده و دورى از صفات نفسانى بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد.[1]
هدف نهایى علم اخلاق این است که انسان را به کمال و سعادت حقیقى خود- که همانا هدفِ اصلى خلقت جهان و انسان است- برساند. تفسیر واقعى و تحقق این کمال و سعادت به آن است که انسان به‌قدر ظرفیت و استعداد خود، چه در صفات نفسانى و چه در حوزه‏ رفتارى، جلوه‌گاه اسما و صفات الهى گردد؛ تا در حالی‌‏که همه جهان طبیعى و بی‌اراده به تسبیح جمال و جلال خداوندى مشغول‌اند، انسان با اختیار و آزادى خویش، مقرّب‌ترین، گویاترین و کامل‌ترین مظهر الهى باشد.[2]
با توجه به این مقدمه؛ در اخلاق هم صفات نیک و پسندیده و فضیلت بحث می‌شود و هم از صفات زشت و ناپسند و رذیلت. بنابر این، در کنار هم گنجانده شدن مباحثی؛ مانند اطمینان، ایمان، توکل به عنوان فضایل اخلاقی در کنار مباحثی؛ مثل عُجب و خودپسندی، و فخرفروشی به عنوان رذایل اخلاقی روشی علمی و واقعی بوده و هیچ اشکالی ندارد.
برای این‌که ارتباط میان این مباحث اخلاقی روشن شود، با توضیح هرکدام از این صفات، ارتباطی اخلاقی میان اینها روشن خواهد شد.
الف. ایمان[3] و اطمینان قلبی:‏ در ساختار اخلاق اسلامى، ایمان‏ به عنوان عالی‌ترین صفت نفسانى هدایت‌گر مورد تأکید فراوان واقع شده و به همین دلیل تحصیل مبادى و مقدمات آن همانند علم و یقین نیز به ‏شدت مورد ترغیب و تشویق قرار گرفته است. اما ایمان دارای شرط است و ایمان تنها کافی نیست، بر اساس آنچه در قرآن و روایات وارد شده است، انجام عمل نیک عمده‌ترین شرط ایمان است. در بسیارى از آیات قرآن، ایمان در کنار عمل نیکو مطرح شده است و در اکثر آنها بلافاصله پس از ایمان، عمل صالح و پسندیده مطرح شده است. ایمان بدون عمل نیکو، سود و بهره مطلوب را در پى نخواهد داشت. بنابراین انجام عمل شایسته را می‌توان شرط بهره‌ورى ایمان دانست. در قرآن کریم آمده است: «اما هرکسی که ایمان آورده و کارهاى پسندیده کرده، پاداش نیکوترى خواهد داشت، و ما فرمان آسانى به او خواهیم داد».[4]
قرآن ادعاى مؤمن بودن را بدون عمل نیک، ادعایى دروغین می‌داند: «می‌گویند: به خدا و رسول ایمان آورده‌ایم و اطاعت می‌کنیم ولى بعضى از آنها روگردان می‌شوند. در واقع آنان مؤمن نیستند».[5]
بنابراین از نظرگاه اخلاق اسلامى ادّعاى ایمان بدون پایبندى به دستورات الهى، گزاف و دروغین است؛ و از اعمالی که باید در کنار ایمان و باور دینی باشد، توکل، و دوری از عجب و خودپسندی و فخرفروشی است، و در پرتو ایمان است که آدمی به اطمینان و آرامش خاطر می‌رسد.
ب. توکّل:[6] یکى دیگر از مفاهیم عام در اخلاق‏ اسلامى که ناظر به صفتى نفسانى و بیانگر رابطه‌اى خاص میان انسان و خداوند است، مفهوم «توکّل» می‌باشد.[7] توکل؛ یعنى اعتماد و اطمینان قلبى انسان به خداوند در همه امور خویش و بیزارى از هر قدرتى غیر از او.[8]
تحقق و پیدایش این حالت در انسان متوقّف است بر ایمان و یقین و قوّت قلب نسبت به این‏که هیچ قوّت و قدرتى جدا از خداوند در کار عالم و آدم اثرگذار نیست و همه علل و اسباب مقهور قدرت الهی‌اند و تحت اراده او عمل می‌کنند، که خود در واقع مرتبه‌اى از مراتب توحید است. بنابر این، ریشه و اساس «توکّل»، توحید و ایمان به خدای یکتا است و جز با حصول توحید و ایمان، شکل نمى‏گیرد. بر همین اساس برخى از عالمان اخلاق، توحید و توکّل را در کنار هم و با عنوان «کتاب التوحید و التوکّل‏» مطرح کرده‌اند.[9]
ج. عُجب و خودپسندى و فخرفروشی:[10] عُجب، خودستایى و خودپسندی، یکی از رذایل اخلاقی است، که در روایتی از آن مذمّت شده و آفت دین و ایمان دانسته شده است. امام صادق(ع) فرمود: «آفت دین؛ حسد، خودپسندى و فخر کردن است».[11]  در این حدیث ارتباط میان دین و ایمان با رذایل اخلاقی روشن است که چگونه حسد، خودپسندى و فخر کردن دین و ایمان انسان را به خطر می‌اندازند.
گاهى خودپسندى فرد به درجه‌اى می‌رسد که بر اثر کمالاتى که در خود تصوّر می‌کند، براى خود از خداوند حقوق و مطالباتى را انتظار دارد و براى خود نزد پروردگار جایگاهى قائل است؛ به ‏طورى که مثلاً بروز حوادث ناخوشایند را در حق خود بعید می‌پندارد. و در واقع این حالت درجه بالاى عُجب و خودپسندى و زشت‌ترین آن است.[12]
آفت دیگرى که ایمان انسان را تهدید می‌کند، نخوت و فخرفروشى است، پیامبر اسلام(ص) فرمود: «آفت حسب (و شرافت) بر خود بالیدن و خودنمائى است».[13]
امام باقر(ع) فرمود: «تعجب است بر خود نماى بر خود بالنده، از نطفه‌اى آفریده شده و سپس به صورت مردارى خواهد بود و او در این میان نمی‌داند که بر سرش چه خواهد آمد».[14]
نتیجه‌ این‌که: فعالیت‏هاى اخلاقى و آراسته شدن به رفتار و گفتار نیک و پسندیده عملاً بدون ارتباط با دوری از رذایل نیستند، میان فضایل اخلاقی و رذایل وابستگی و ارتباط و مسیر پله به پله‌ای وجود دارد. باید ایمان و باور قلبی را از سویی، با اعمال نیک همراه کرد تا انجام اعمال نیک به پرورش ایمان کمک کند و از سوی دیگر، از رذایل و گناهان که موانع رشد و پرورش ایمان‌اند، دوری کرد. و این حقیقت نیازمند شناخت فضایل اخلاقی و رذایل است تا درست از نادرست تشخیص داده شود، و شناخت فضیلت و رذیلت در کنار هم در منابع اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با استفاده از آیات و روایات، موارد فضیلت و رذیلت اخلاقی بیان شده است.
 

[1]. دیلمى، احمد، اخلاق اسلامى، ص 16، دفتر نشر معارف، قم، چاپ دوم، 1380ش.
[2]. همان، ص 16 – 17.
[4]. کهف، 88؛ همچنین ر. ک: طه، 82؛ فرقان، 70؛ قصص 67؛ انفال، 3 و 4؛ نور، 51.
[5]. نور، 47.
[7]. اخلاق اسلامى، ص 89. 
[8]. همان.
[9]. ر.ک: فیض کاشانى، محمد، المحجة البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج 7، ص 377، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ چهارم، 1376ش؛ غزالى، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، ج 13، ص 153 – 154، دار الکتب العربى، بیروت، چاپ اول، بی‌تا.
[11]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 307، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
[12]. اخلاق اسلامى، ص 101. 
[13]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 16، ص 42، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق.
[14]. همان، ص 42 – 43.
ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    791826 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    755914 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    679087 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    658379 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و تصمیم جدی ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648261 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    599809 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    579962 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    564670 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564008 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • می خواهم دعا کنم همسرم در زندگی مطیع من باشد آیا در این زمینه دعایی از اهل بیت (ع) به ما رسیده است؟
    558550 Practical 1389/02/22
    دعاها، لازم نیست حتماً به زبان عربى خوانده شوند؛ هرچند به عربی بهتر است، حتى دعا در نماز به زبان فارسى جایز است.نکته مهم تر این که انسان باید شرایط دیگر تأثیر گذاری دعا ...