در روایات و متون اخلاقی واژه‌هایی داریم که معنا و مفهوم آنها به سبک نکردن شخصیت خود و سنگین بودن برمی‌گردد؛ مانند: وقار، متانت، هیبت، سکینه، عزّت نفس، کرامت انسانی، خفت، ذلت نفس، حقارت. این موارد در کتاب‌های اخلاقی - با توجه به روایات - به عنوان فضائل و رذائل اخلاقی مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته‌اند. حتی مصادیق و راه‌کارهای تحصیل آنها به عنوان فضیلت اخلاقی، یا دوری از آنها به عنوان رذیلت اخلاقی بیان شده‌اند. در این‌جا تنها به‌طور خلاصه به مواردی اشاره می‌شود و مباحث تفصیلی را باید در کتب اخلاقی و یا پاسخ‌های مرتبط پیگیری کرد.
مفاهیم مربوط به سنگین بودن شخصیت
برخی از مهم‌ترین مفاهیم اخلاقی که بیانگر سنگینی شخصیت آدمی هستند، عبارت‌اند از:
الف. عزّت: عزت نفس به معنای حمایت از نفس، گرامی داشتن نفس و ارزش و احترام قائل شدن برای آن است. در این‌باره «عوامل و اسباب عزت»، سؤال 28128 را مطالعه کنید.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «خداوند عز و جل، در زیر و بم زندگى، زمام اختیار مؤمن را در دست خود او نهاده است، ولى تا آن حد که خود را به خوارى و حقارت نیفکند. نشنیده‌اى که خداوند - عزّ و جلّ- می‌فرماید‏: "عزت از آن خدا و براى رسول خدا و براى مؤمنان است".[1] مؤمن باید عزیز بماند و خود را به خفّت و خوارى نکشاند. خداوند، عزت مؤمن را در سایه اسلام و ایمان بیمه کرد».[2]
ب. شرافت و کرامت انسانی:[3] شالوده و بنیاد اساسى اخلاق اسلامى، توجه دادن انسان به شرافت و کرامت ذاتى خویش است.[4] خودآگاهى و توجه به این‏که انسان موجودى عِلْوى و برتر است و گوهرى ارزشمند و بی‏مانند در خود دارد، او را - به دلیل حبّ ذات- به حراست و پاسدارى از کرامت ذاتى خویش فرا می‏خواند و به ‏سوى ارزش‌هاى متعالى اخلاق سوق می‏دهد؛ امام علی(ع) می‌فرماید: «دامان نفس خود را از هر پستى پاکیزه دار! گرچه دلت را برباید؛ زیرا در مقابل آنچه از گوهر نفس خود می‏بخشى، بهایى دریافت نمی‏کنى (یعنی؛ عزت نفس و شرف جایگزین ندارد)».[5]
در مقابل، کسى که احساس زبونى و فرومایگى کند و شرافت شگرف خویشتن را باور نداشته باشد، از ارتکاب هرگونه رفتار ناپسند اخلاقى باکى ندارد؛ امام هادی(ع) فرمود: «کسى که خودش را بی‌مقدار می‌داند، از شرّ او ایمن مباش».[6]
ج. وقار و سکینه: این صفات بیانگر آرامش و تعادل نفس است و نقش بازدارندگى را در برابر رفتارها و حرکات ناپسند ایفا می‌کند، و نشان ‌دهنده بخشی از سنگینی و متانت شخصیت انسان است.[7]
بارزترین علل و اسبابى که براى تحصیل وقار و سنگینى و دور ماندن از ذلت و سبک شدن شخصیتی در روایات به ‏چشم می‌خورد، به ‏قرار زیر است:
1. بندگى خداوند: امام ‏على(ع) در این‌باره می‌فرماید: «هر کس خواستار عزّت بدون عشیره، هیبت بدون سلطنت، بی‌نیازى بدون مال، و فرمانبر بدون بذل و بخشش است، پس باید از ذلّت عصیان خداوند به عزّت بندگى او در آید».[8]
2. حکمت و علم؛ امام‏ على(ع): «کسى که آگاه به حکمت باشد، چشم‌ها به دیده وقار و هیبت به او می‌نگرند».[9]
3. حلم و خویشتن‌دارى؛ امام على(ع): «خویشتن‌دارى سبب وقار است».[10]
4. سکوت؛ امام‏ على(ع): «با سکوت بسیار، شُکوه و وقار انسان بیشتر می‌شود».[11]
مفاهیم مربوط به سبکی شخصیت
یکی از مهم‌ترین مفاهیم اخلاقی که بیانگر سبکی شخصیت انسان است، ذلّت نفس - در مقابل عزت نفس - می‌باشد؛ ذلّت نفس؛ به معنای خواری، سبکی و پست نمودن نفس است.[12] ذلت و خواری شخصیت انسان، خود عوامل و اسبابی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. بد خلقی:‏ اولین اثر منفى بدخلقى به‌طور مستقیم متوجه شخص بدخلق می‌گردد؛ بدین معنا که بداخلاقى چنان چهره و حالات زشت و حرکات نامطلوبى از انسان ارائه می‌دهد که با مشاهده آن، خوبی‌ها، صفات ارزشمند و سایر ارزش‌هاى اجتماعى او از یاد رفته، شخصیت او ضایع می‌شود و وى در نظر دیگران خوار و ذلیل و سبک می‌گردد. امام علی(ع) می‌فرماید: «چه بسا عزیزى که اخلاق بد، مایه ذلّت‏ و خوارى او شده و چه بسا خوار و ذلیلى که اخلاق خوب، او را به عزّت‏ و بزرگى رسانده است».[13] «هرکس بدخلقی‌اش زیاد باشد، خوار و پست شمرده شود».[14]
2. طمع و چشم‌داشت به مال دیگران: حرص و طمع و چشم دوختن به مال و منال مردم، به شدّت، مناعت و بزرگوارى انسان را خدشه‌دار می‌کند. کسى که به آنچه خدا براى او مقدّر کرده است راضى نباشد خواه ناخواه چشم طمع به مال دیگران خواهد داشت که در نتیجه، دست نیاز به سوى آنان دراز خواهد کرد و این خود موجب ذلّت و خوارى او خواهد شد.
امام باقر(ع) به جابر بن یزید جعفى، سفارش می‌کند که «اگر عزّت می‌خواهى، طمع را در وجودت نابود کن».[15]
امام صادق(ع) نیز از قول لقمان حکیم نقل می‌کند که به ‏فرزندش چنین سفارش کرد: «اگر می‌خواهى عزّت جهان را گردآورى، از آنچه در دست مردم است، چشم طمع بپوش که پیامبران و صدّیقان، با قطع طمع به چنین مقامى رسیدند».[16]
3. اظهار ناتوانى: امام علی(ع) می‌فرماید: ‏«هر کس ناتوانى و درماندگى خویش را بر ملا کند تن به خوارى داده است».[17]
4. درخواست از مردم: امام سجاد(ع): «درخواست از مردم، زندگى انسان را با خوارى توأم می‌کند؛ حیا را از بین می‌برد و وقار و سنگینى آدمى را سبک می‌گرداند».[18]
5. خنده و شوخى بسیار: امام‏ على(ع): «کسى که خنده او فراوان گردد، شکوه و عظمت او از میان برود».[19] «هر کس بسیار شوخى کند، سبک شمرده شود».[20]
6. سرمستى از مال، قدرت، علم، ستایش و جوانى: امام ‏على(ع): «شخص‏ عاقل باید خود را از سرمستى مال، قدرت، علم، ستایش و جوانى حفظ کند؛ زیرا این سرمستى عقل آدمى را زایل نموده، و وقار او را از بین می‌برد».[21]
7. شراکت مالی با غیر هم‌طرازان: ابى بصیر می‌گوید: به امام صادق(ع) عرضه داشتم، جایز است انسان با مردمى پولدار که نمی‌تواند مثل آنها خرج کند به سفر رود؟ آن‌حضرت فرمود: «دوست ندارم که مؤمن خود را ذلیل کند، بلکه با هم‌طرازان خود بیرون رود».[22]

---