1. بر اساس مبانی دینی، فلسفی و عرفانی تمام عالم، فروغ جمال حق و بازتاب اسماء و صفات او است؛[1] از این‌رو می‌توان گفت: بازگشت بهشت و جهنم به اسمای الهی است؛ یعنی اهل بهشت به اسمای جمالی خداوند مانند: رحمان، رحیم، لطیف، غفور، شکور و .. بازگشت می‌کنند؛ و اهل جهنم به اسمای جلالی خداوند مانند: منتقم، قهار، متکبر و ... بازمی‌گردند.
2. در مورد این‌که آیا بهشت غایت جسم انسان است نه روح او؟ ظاهرا مقصود گوینده اشاره به روایاتی است که بیان می‌دارد بهشت بها و قیمت بدن شما است پس آن‌را به کمتر از بهشت نفروشید: «إِنَّ أَبْدَانَکُمْ‏ لَیْسَ لَهَا ثَمَنٌ‏ إِلَّا الْجَنَّةُ فَلَا تَبِیعُوهَا بِغَیْرِهَا».[2]

در باره این روایت می‌توان گفت: به نظر می‌رسد منظور از بدن در این روایت همان حقیقت انسان است، نه بدن جسمی که در مقابل روح قرار می‌گیرد. شاهدش این است که روایات دیگری هم وجود دارد که می‌فرماید: قیمت جان(نفس) شما بهشت است، آن‌را به کمتر نفروشید: «فَلَیْسَ لِأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ‏ إِلَّا الْجَنَّةُ فَلَا تَبِیعُوهَا بِغَیْرِهَا».[3]

هر چند آن برداشت و استنباط که مقصود بدن مادی مقابل روح است نیز می‌تواند شاهدی داشته باشد و آن این‌که بهشت مراتب و درجات مختلف دارد و لذت‌های بهشتی منحصر در لذات جسمانی نیست، بلکه لذات معنوی و روحی نیز در بهشت وجود دارد.[4]

علاوه بر این، در نظر اهل معرفت سه نوع بهشت وجود دارد: بهشت ذات، بهشت صفات و بهشت اعمال. بهشت ذات (ذات خداوند) که نتیجه‌ی علم و معرفت انسان است، و بهشت صفات که ثمره و میوه اخلاق و تهذیب نفس است؛ و بهشت اعمال که نتیجه‌ی عبادات انسان است.[5]

بنابر این، می‌توان گفت؛ لذات جسمانی، قیمت بدن جسمانی انسان است و لذات مافوق، قیمت روح انسان است و بدین جهت با تسامح می‌توان پذیرفت که طبق این روایت، بهشت(بهشت جسمانی)، قیمت و بهای جسم انسان است اما بهای روح بالاتر از بهشت جسمانی است همانگونه که به عنوان نمونه، خدا فرموده است: «و رضوانٌ من الله أکبر».

[1]. ر. ک: «انسان فوق اسما الله و برآمده از مقام احدیت»، 123851.

[2]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، کافی، ج 1، ص 19، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[3]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول ص، ص 391، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404ق، 1363ش؛ شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 556، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[4]. ر. ک: «رضایت و خشنودی خدا؛ بالاترین نعمت بهشتی»، 49115.

[5]. امام خمینی در این زمینه می‌گوید: جنات نیز به تقسیم کلی سه جنت است: یکی جنت ذات، که‏‎ ‎‏غایت علم بالله و معارف الهیه است. و دیگر جنت صفات، که‏‎ ‎‏نتیجه تهذیب نفس و ارتیاض آن است. و سوم جنت اعمال، که‏‎ ‎‏صورت قیام به عبودیت و نتیجه آن است. ر. ک: امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص 412، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهل و چهارم، 1386ش.