غیاث‌الدین، ابو حفص‏،[1] ابوالفتح عمر بن ابراهیم، فارسی،[2] نیشابوری[3] معروف به خیام[4] از دانشمندان مسلمان قرن پنجم و ششم است.

اطلاعات زیادی از زندگی وی در دست نیست و تاریخ تولد خیام نیز معلوم نیست؛ اما آنچه که معلوم است وی در نیشابور به دنیا آمد.[5] مدتی در اصفهان زندگی کرد؛[6] سپس بعد از مدتی به نیشابور بازگشت.[7]

خیام فیلسوف[8] و حکیم[9] بود و توانست به لغت و فقه و تاریخ تسلط یابد و در علوم طبیعی آثاری از خود به جای بگذارد.[10] در اسلام  او تردیدی نیست و از این رو نام او در کتاب‌هایی درج شده که در ارتباط با زندگی‌نامه حکیمان مسلمان نگاشته شده است.

در  سال 467 هجری نظام الملک و سلطان ملکشاه، گروهى از بزرگان منجمان را گرد آورد و آنان روز اول حمل (فروردین) را نوروز مقرر کردند. پیش از آن، تاریخ نوروز، هنگام حلول خورشید در نیمه‌ی حوت در (اسفند ماه) بود و آنچه سلطان انجام داد، مبدأ تقویم‌ها شد. همچنین در این سال، رصدخانه براى سلطان ملکشاه احداث گردید و گروهى از بزرگان منجمان؛ مانند: عمر بن ابراهیم خیام و ابو مظفر اسفزارى و میمون بن نجیب واسطى در این امر مشارکت داشتند.[11]

آثار

1. رساله‏اى در جبر و مقابله.
2. رسالة فى شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس
3. زیج ملکشاهى که خیام یکى از مؤلفان آن بود.
4. مختصرى در طبیعیات.
5. رساله‏اى در وجود که به زبان فارسى است.
6. رساله در کون و تکلیف.
7. رسالة فى الاحتیال، معرفة مقدارى الذهب و الفضة فى جسم مرکب منهما.
8. رسالة مسمى بلوازم الامکنة، که درباره فصول و علت اختلاف هواى شهرها و اقالیم است.
9. رباعیات عمر خیامى، که البته به شیوه و سبک او رباعیات فراوانى سروده شد و بسیارى از آنها را به خیام نسبت دادند در حالى‏ که در واقع از او نیست.[12]
10. الکون و التکلیف‏.[13]

وفات

وی در سال 515،[14] 517 و یا 525 هجری از دنیا رفت[15] و قبر او در شهر نیشابور و در منطقه‌ای است که اکنون کنار امام‌زاده معروف به محمد محروق قرار دارد.

[1]. زمانى قمشه‏اى، على‏، هیئت و نجوم اسلامى‏، ج 3، ص 304 – 305، قم، موسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1387ش.‏

[2]. محبى، محمد امین بن فضل الله‏، نفحة الریحانة و رشحة طلاء الحانة( دار الثقافة العربیة)، محقق، حلو، عبد الفتاح محمد، ج 5، ص 390، بی‌جا، دار إحیاء الکتب العربیة، چاپ اول، 1387ق.

[3]. آقابزرگ تهرانى، محمد محسن‏، طبقات أعلام الشیعة، ج 3، ص 210، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ اول، 1430ق‏.

[4]. نفحة الریحانة و رشحة طلاء الحانة(دار الثقافة العربیة)، ج ‏5، ص 390.

[5]. بیهقى، على بن زید، تاریخ حکماء الاسلام‏، محقق، کرد على، محمد، ص 119، دمشق، مطبعة الترقی‏، چاپ اول، 1365ق.

[6]. همان.

[7]. همان.

[8]. همان.

[9]. هیئت و نجوم اسلامى، ج ‏3، ص 304.

[10]. تاریخ حکماء الاسلام‏، ص 119.

[11]. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج 10، ص 98، بیروت، دار صادر، 1385ق.

[12]. هیئت و نجوم اسلامى‏، ج 3، ص 304 – 305.

[13]. آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 18، ص 187، قم، اسماعیلیان‏، 1408ق.

[14]. شهرزورى، محمد بن محمود، تاریخ الحکماء قبل ظهور الإسلام و بعده نزهة الأرواح و روضة الأفراح، محقق، ابو شویرب، عبد الکریم‏، ص 415، پاریس، دار بیبلیون‏، چاپ اول، بی‌تا.

[15]. طبقات أعلام الشیعة، ج 3، ص 210.