«إنّ اللَّه تعالى یعافی الامّیّین یوم القیامه ما لا یعافی العلماء»؛^[1]

(خداوند روز رستاخیز بر بی‌سوادان چیزهایى را می‌بخشد که بر دانشمندان نمی‌بخشد).

صرف نظر از بررسی سندی روایت، در توضیح محتوای آن باید گفت؛ این روایت به یک امر عادی و طبیعی اشاره می‌کند و آن این‌که هر کس از نعمت بیشتری برخوردار باشد، به طور طبیعی مسئولیت بیشتری خواهد داشت، و در قیامت عمل او با دقت بیشتری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در همین راستا عالمی که از دانش خود، در راه خدا و پیشرفت دین الهی بهره‌ای نبرده؛ بلکه آگاهانه گناهی انجام می‌دهد، عالمی بی‌عمل خواهد بود، و طبیعی است که مجازات وی بیش از فردی باشد که آگاهی کمتری دارد و به دلیل همین ناآگاهی گاه مرتکب برخی اشتباه می‌شود.

باید دانست همان‌گونه که در تعالیم دینی از علم و عالمان، فراوان تجلیل شده است، از سوی دیگر؛ اما عالمان بی‌عمل و دانشمندانی که ضرر آنها برای جامعه بشری بیش از نفعشان بوده، به شدت نکوهش و سرزنش شده‌اند.

در این‌جا به چند نمونه از این روایاتی که به این موضوع پرداخته‌اند، اشاره می‌شود:

1. در روایتی منسوب به پیامبر اسلام(ص) آمده است:

«اذا فسد العالِم، فسد العالَم‏»؛[2] هنگامی که دانشمندی فاسد شود جهانی را به فساد می‌کشاند.

2. «زَلَّةُ الْعَالِمِ تُفْسِدُ العَوَالِم»؛[3] لغزش عالم، موجب فساد و تباهی جهان خواهد شد.‏
3. «زَلَّةُ العالِمِ کَبیرَةُ الجِنایَةِ»؛[4] لغزش عالم جنایت بزرگی است.
4. پیامبر(ص)‌ فرمود: دو گروه از امتم هستند که اگر صالح باشند، امت من هم در راه صلاح گام برخواهد داشت، و اگر خودشان فاسد شدند، موجب فساد امتم نیز خواهند شد! از حضرتشان پرسیدند: این دو گروه، چه افرادی هستند؟! پیامبر(ص) فرمود: فقیهان و حکم‌رانان![5]
5. ای علماى بدکردار! وای بر شما! مزد می‌‏گیرید؛ اما کار نمی‌‏کنید. نزدیک است که صاحب‌کار از شما کارش را بخواهد، و چه زود است که از تنگی دنیا بیرون رفته و وارد تاریکى قبر شوید! چگونه می‌توان فردی را از اهل علم به شمار آورد با آن‌که در مسیری که پایانش آخرت است، گام برمی‌دارد؛ اما دل از دنیا نمی‌کند و چیزهایى را که به ضررش است، بیشتر از چیزهایی که به سود او است، دوست می‌دارد؟! [6]

با توجه به نمونه‌هایی که بیان شد، می‌توان نتیجه گرفت که صاحبان دانش در قبال مردم و جامعه مسئولیت بسیار سنگینی دارند، و اگر به رسالت خویش عمل نکنند در روز رستاخیز به راحتی نمی‌توانند از عهده‌ی حسابرسی برآیند و خداوند آنان را مورد عفو و بخشش قرار نخواهد داد، در حالی که مردم عادی مورد رحمت واسعه الهی قرار می‌گیرند.

بنابر این، منظور این نوع روایات، عالمان بی‌عمل است. و شامل تمام کسانى می‌شود که دیگران را به سوى اعمال خیر دعوت می‌کنند؛ اما خود به آن عمل نمی‌کنند. از همین‌رو است که رسول خدا(ص) سفارش فرمود:

با هر عالمی همنشین نباشید، مگر آن عالمی که شما را از پنج چیز خطرناک به سوی پنج چیز سودمند دعوت نماید:

از شک به یقین، از تکبر به تواضع، از ریا و خودنمایی به اخلاص، از دشمنی و کینه‌توزی به خیرخواهی، و از رغبت و میل به دنیا به زهد و بی‌رغبتی به دنیا.[7]

طبیعی است دانشمندی که چنین ویژگی‌هایی را داشته ‌باشد در درجات بالاتری از مردم عادی قرار می‌گیرد و این‌جا است که ارزش علم و دانش مشخص می‌شود.

[1]. ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج 1، ص 154، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1419ق.

[2]. قضاعی، محمد بن سلامة، شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم ص)، محقق، مصحح، حسینی أرموی (محدث)، جلال‏الدین، ص 40، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1361ش.

[3]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 47، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.

[4]. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنی بیرجندی، حسین، ص 277، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376ش.‏

[5]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 37، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.

[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 319، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[7]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار،ج 1، ص 38، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق..