محقق اصفهانی تقریری از برهان صدیقین را در قالب شعر ارائه می دهد که با تقریرهای فیلسوفان دیگر کمی متفاوت است و وجود واجب الوجود بالذات را با تحلیل مفهوم آن نتیجه می گیرد.

این اشعار عبارت است از:

و هو بذاته دلیل ذاته               اصدق شاهد علی اثباته

یقضی بهذا کل حدس صائب     لو لم یکن مطابق للواجب

لکان اما هو لامتناعه               و هو خلاف مقتضی طباعه

او هو لافتقاره الی السبب        و الفرض فردیته لما وجب

فالنظر الصحیح فی الوجوب       یقضی الی حقیقة المطلوب[1]

ترجمه:

واجب الوجود بالذات، خود دلالت کننده بر ذات خود است و او خود صادقترین گواه بر اثبات خود است.

این سخن را، هر گمان درست و حق جویی درک می کند؛ چرا که اگر برای واجب الوجوب فردی نباشد؛

یا به جهت این است که موجودیت برای او ممتنع و محال است که البته این مخالف مقتضای طبیعت ذات واجب می باشد.

یا به جهت آن است که واجب محتاج سبب است و این نیز ممکن نیست؛ زیرا فرض این است که او خود واجب است.

پس نظر صحیح در معنای وجوب، خود منجر به اثبات حقیقت مطلوب (واجب الوجود بالذات) می شود.

توضیح برهان:

این برهان را که محقق اصفهانی (ره) فرموده، یک برهان وجودی بوده که آن را تقریر دیگری از برهان صدیقین دانسته اند؛ زیرا قدر مشترک میان تمام تقریرهایی که از برهان صدیقین شده، حقیقت و واقعیات وجود و هستی است.

به نظر محقق اصفهانی (ره)، واجب الوجود بالذات، موجودی است که وجود برای آن ضرورت و وجوب دارد. حال،اگر برای مفهوم واجب الوجود بالذات، مصداقی وجود نداشته باشد، از دو حال خارج نیست:

الف: یا به این دلیل است که وجود واجب الوجود بالذات در خارج ممتنع است؛

ب: یا به آن دلیل است که وجود او، ممکن و نیازمند به علت است.

در هر دو صورت، لازم می آید که واجب الوجود بالذات، واجب الوجود نباشد، در حالی که فرض بر این است که واجب الوجود بالذات، واجب الوجود است، نه ممتنع الوجود و ممکن الوجود.

به بیان دیگر؛ تصور موضوع (الواجب الوجود بالذات)، برای تصدیق محمول (موجود) کافی است و اگر کسی تصدیق به این سخن نکند، به جهت این است که تصور درستی از موضوع ندارد؛ زیرا تصور صحیح از مفهوم واجب الوجود، خود هدایت کننده به تصدیق ثبوت آن است.

نکته: تفاوت تقریر محقق اصفهانی (ره) با تقریر بیشتر فیلسوفان اسلامی درباره برهان صدیقین در این است که طبق ادعا از حقیقت وجود، به وجوبِ وجود پی برده می شود، و اگر هم از مفهوم وجود استفاده می شود، به جهت این است که مفهوم وجود حاکی از حقیقت وجود است، در صورتی که با این تقریر محقق اصفهانی (ره)، از مفهوم واجب الوجود بالذات، به وجود آن پی برده می شود.