«اولیاء» جمع «ولی»، است. این واژه با مشتقات آن یکی از پر استعمال‌ترین واژه‌های قرآن کریم است.

معنای اصلی این کلمه آن‌گونه که راغب در مفردات می‌گوید: قرار گرفتن چیزی در کنار چیز دیگر است، به نحوی که میان آنها فاصله‌ای در کار نباشد؛ یعنی اگر دو چیز آن‌چنان به هم متّصل باشند که هیچ چیز دیگر در میان آنها نباشد، در مورد آنها ماده «ولی» استعمال می‌شود. و به استعاره در مورد قرب و نزدیکی به کار رفته است، اعمّ از قرب مکانی و قرب معنوی، دوستی، یاری، و...؛ چون در همه اینها نوعی مباشرت و اتّصال وجود دارد.^[1]

«اولیاء اللّه» ترکیبی اضافی است، و مراد از آن کسانی هستند که از دوستی و قرب الهی برخوردارند.

در قرآن کریم واژه «اولیاء الله» تنها در دو مورد به ‌کار رفته ‌است: یکی در آیه 62 سوره یونس، و دیگر در آیه 6 سوره شوری:

 «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»؛ آگاه باشید که اولیاى خدا از هیچ چیزى ترس و اندوه ندارند.

«وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اللَّهُ حَفیظٌ عَلَیْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکیلٍ»؛ و کسانى که غیر از خدا، یاورانى گرفتند، خدا نگاهبان آنها است، و تو وکیل آنها نیستی.

در این‌که منظور از «اولیاء الله»(اولیای خدا) چه کسانی هستند؟ در تفاسیر قرآن و روایات ویژگی‌هایی برای آنها بیان شده است؛ مانند:

1. مراد از اولیاء اللّه در قرآن، کسانی هستند که به عالی‌ترین درجه ایمان و بندگی رسیده‌‌اند؛ ایمانى که با آن معناى عبودیت و مملوکیت صرف، براى بنده به حد کمال می‌رسد، و بنده غیر از خداى یکتا مالکى نمی‌بیند، و معتقد می‌شود که خودش چیزی از خود ندارد.[2]
2. آنها که خداى تعالى در توصیف‌شان فرمود که سیماى خیر و خوبى در آنها است.
3. آنها که دوستی‌شان در راه خدا(و براى خدا) است.
4. ابن زید می‌گوید: آنان که ایمان آورده و پرهیزکارند؛ یعنى همان‌هایى که خداى تعالى در آیه بعدى(الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُون) ذکر فرموده است؛[3] یعنی آنان هم در دنیا و هم در آخرت بشارت دارند: «لَهُمُ الْبُشْرى‏ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ ...».[4]
5. امام سجاد(ع) فرمود: اولیاء الله، کسانی که واجبات خدا را انجام داده و به دستورات رسول خدا(ص) عمل نموده و از محرمات الهى پرهیز می‌کنند؛ در دنیاى زودگذر زهد ورزیده، و به پاداشى که در نزد خدا دارند مشتاق‌اند؛ روزى حلال و پاکیزه خدا را به منظور ادامه زندگى به دست آورده و صرف می‌کنند. و منظورشان از کسب مال، فخرفروشى و به خود بالیدن و ازدیاد مال نیست؛ از این‌رو حقوق واجبه آن‌را می‌پردازند ... .[5]
6. آنان‌که رفتارشان موافق و مطابق با حق است.[6]
7. اولیاء الله، ائمه(ع) و کسانی که پیرو آنها باشند.[7]
8. منتظران واقعی امام مهدی(عج) در زمان غیبت، و اطاعت‌کنندگان آن‌حضرت در زمان ظهور.‏[8]
9. کسانی که بدون حساب^[9] وارد بهشت می‌شوند.^[10]

[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 885، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.

[2]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏10، ص 90، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق.

[3]. یونس، 63.

[4]. ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏5، ص 181، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[5]. عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج ‏2، ص 124، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.

[6]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏5، ص 181.

[7]. کتاب التفسیر، ج ‏2، ص 124.

[8]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، 357، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1395ق.                        

[9]. ر. ک: «کسانی که بدون حساب وارد بهشت می‌شوند».

[10]. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج ‏1، ص 96، قم، رضی، چاپ اول، 1375ش.