ذکر «سبحان ربی العظیم و بحمده» در رکوع، و ذکر «سبحان ربی الاعلی و بحمده» در سجده، از جمله مواردی هستند که در احادیث به آن امر شده است.[1] اگرچه می‌توان در نماز جایگزینی برای آنها یافت. پس علت اصلی این‌که این دو ذکر را در رکوع و سجده می‌گوییم امر خداوند است و ما نیز امر او را اطاعت می‌کنیم.

اما این اطاعت امر بدان معنا نیست که گفتن این ذکر از وجود حکمت خالی بوده و ما به صرف تعبد بدان، آن‌را می‌گوییم؛ بلکه حکمت‌هایی برای این دو ذکر، بیان شده است که در نظر داشتن آنها برای شخص نمازگزار خالی از لطف نیست.

برای بیان حکمت این دو ذکر، لازم است نخست ترجمه این دو را بیان کنیم. ترجمه ذکر رکوع:

«پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم».

و ترجمه ذکر سجده:

پروردگار از همه کس بالاتر است و از هر عیب و نقصی پاک و منزه بوده و من مشغول ستایش او هستم».

این که چرا در رکوع از صفت «عظیم» و در سجده از صفت «اعلی» استفاده می‌کنیم؟ پاسخش این است که، رکوع در نماز تعظیمی بر خداوند است و ما با هر رکوع، تعظیمی را در مقابل خداوند انجام می‌دهیم. تعظیم در مقابل چیزی به این معنا است که ما معتقد به عظمت آن هستیم و در مقابل این عظمت سر تعظیم فرود می‌آوریم. حال در رکوع، ما در حال تعظیم بر خداوند بوده و اذعان به عظمت او می‌کنیم. و این اذعان توسط بیان صفت عظیم برای خداوند شکل می‌گیرد، و این تناسب بین ذکر رکوع و اصل رکوع را نشان می‌دهد.

سجده نیز عالی‌ترین و بهترین حالت یک شخص در عبادت خداوند، از فلسفه بسیاری برخوردار است. ما در سجده هفت عضو حساس خود را بر روی زمین می‌گذاریم و در مقابل خداوند به خاک می‌افتیم و کوچکی خود را در برابر او اعلام می‌کنیم. حال اگر در این حالت خاضعانه و خاشعانه با ذکر صفت اعلی برای خداوند، به بلند مرتبه بودن او اذعان کنیم و اقرار نماییم که خداوندا تو از همه کس بالاتری، حالت بندگی بسیار بالایی به وجود می‌آید، و این حالت بهترین حالت انسان برای بندگی خداوند است.

نماز وسیله‌ای برای گفت‌وگوی ما با خدای متعال است که، باید با توجهات بسیاری همراه باشد و ما برای عالی بودن نمازمان باید علاوه بر ذکرهای دیگر به ذکر رکوع و سجود نیز توجه داشته باشیم و در رکوع بدانیم، در حال تعظیم به عظمت خداوند اذعان کرده‌ایم، و در حال سجده و به خاک افتادن در مقابل خداوند بر بالاترین بودن او اقرار می‌کنیم.

[1]. همانا در رکوع سبحان ربی العظیم و بحمده و در سجده سبحان ربی الاعلی و بحمده گفته می‌شود؛ زیرا زمانی که خداوند تبارک و تعالی «فسبح باسم ربک العظیم» را نازل کرد، پیامبر(ص) فرمود: این ذکر را در رکوع خود بگویید و زمانی که خداوند «سبح اسم ربک الاعلی» را نازل کرد، پیامبر(ص) فرمود: این ذکر را در سجده‌های خود قرار دهید. شیخ صدوق، من‏ لایحضره ‏الفقیه، ج 1، ص 31، قم، جامعه مدرسین، 1413ق.