اوّلاً: خداوند شیطان را، شیطان خلق نکرد. به دلیل این‌که او سال‌ها (6 هزار سال)[1] هم‌نشین فرشتگان و اهل عبادت بود، ولی بعداً به خواست خود و بر اثر تکبر راه طغیان و انحراف را در پیش گرفت و از رحمت خداوند دور شد.

ثانیاً: وجود شیطان، برای انسان‌های با ایمان و آنها که می‌خواهند راه حق را بپیمایند، مضر نیست، بلکه وسیله‌ی پیش‌رفت و تکامل است؛ چرا که پیش‌رفت و ترقی و تکامل، همواره در میان تضادها صورت می‌گیرد.[2]

نقش شیطان در این جهان نقش دعوت کننده است؛ یعنی شیطان فقط انسان‌ها را به گمراهی و انحراف دعوت می‌کند. خداوند به او قدرت تصرف در نفوس و سلطه‌ی بر آنها نبخشیده است: «إِنَّهُ‏ لَیْسَ‏ لَهُ‏ سُلْطانٌ‏ عَلَى‏ الَّذِینَ‏ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ‏ یَتَوَکَّلُونَ‏»؛[3] بی‌گمان او را بر کسانی که ایمان آورده‌اند و به پروردگارشان توکل می‌کنند، تسلطی نیست.

به همین جهت وقتی که در قیامت عده‌ای شیطان را به دلیل این‌که آنها را گمراه کرد ملاقات می‌کنند، شیطان با آنها محاجه می‌کند می‌گوید: «... وَ ما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ ...»؛[4] و من بر شما سلطه‌ای نداشتم، جز این‌که شما را دعوت کردم.

در همین راستا باید گفت؛ آموزه‌های قرآنی حکایت از آن دارد که نقش شیطان در انحراف و گمراهی انسان، فقط در حد دعوت است و او هیچ‌گاه انسان‌ها را به اجبار به انحراف نمی‌کشاند؛ زیرا که انسان، مخاطب دو دعوت است. یکی دعوت خدا و یکی شیطان، و این انسان است که با اختیار خود یکی از این دو دعوت را می‌پذیرد. اما انسان‌هایی که با میل و اراده خود دعوت شیطان را پذیرفتند و او را الگوی خود قرار دادند و از دستورات او پیروی کردند، بر آنها سلطه پیدا می‌کند و آنها را به نابودی می‌کشاند: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ ...»؛[5] جز این نیست که تسلط او بر کسانی است که او را دوست می‌دارند.[6]

[1]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 287، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.

[2]. بیستونی، محمد، شیطان شناسی از دیدگاه قرآن کریم، ص 17.

[3]. نحل، 99.

[4]. ابراهیم، 22.

[5]. نحل، 100.

[6]. برای آگاهی بیشتر در این باره، ر. ک: شیطان و مرگ، سؤال 790 (849 سایت)؛ ناله و شیون شیطان، سؤال 762 (805 سایت).