به نظر می رسد برای دستیابی به جواب چاره ای نیست مگر آن که پیش از آن، به سؤالاتی چند در این باره پاسخ گوئیم. پرسش هایی همانند: ماهیت زمان چیست؟ آیا عالم امکان و ماده، حدوث زمانی دارد؟ صفات فعل چیست؟ و آیا فیض الهی دوام دارد یا خیر؟ گرچه پاسخ کامل به هر یک از سؤالات بالا، تدوین چندین جلد کتاب را می طلبد، اما در این جا سعی می شود تنها به مباحثی اشاره گردد که در حل مسئله، ما را یاری می رساند:

1. ماهیت زمان

زمان چیست و چه ماهیتی دارد؟

تعریف معروف زمان: کمیت متصل قرارناپذیرى است که بواسطه حرکت عارض بر اجسام مى‏شود؛ یعنی زمان مقدار حرکت است و حرکت از آن عالم اجسام است.

خلاصه تحقیق ارزنده ملاصدرا در مقابل انبوه اظهارها نظرها در این باره، آن است که:

1- حرکت در همه انواعش، خروج از قوت به فعل است.

2- زمان از لحاظ ماهیت مقدار حرکت است.

3- حرکت و زمان هر دو موجودند و کسانى که آنرا موهوم دانسته‏اند معناى وجود را ندانسته‏اند.[1]

به عبارت دیگر؛ صدرالمتالهین دو ویژگى زمان را که پیشینیان ذکر کرده بودند بطور اجمال پذیرفت و آنها عبارتند از:

الف. زمان امرى انقسام‏پذیر و از قبیل کمیات است.

ب. زمان با حرکت رابطه‏اى ناگسستنى دارد.

البته وى در دو مطلب اساسى درباره زمان با گذشتگان مخالفت کرد: الف. زمان و حرکت را که ایشان از اعراض خارجیه مى‏شمردند از عوارض تحلیلیه وجود مادى دانست که تنها در ظرف تحلیل ذهن انفکاک‏پذیرند.

ب. حرکت همزاد زمان را که ایشان حرکت در مقولات عرضى و بویژه حرکت دورى فلک مى‏پنداشته‏اند، حرکت جوهرى اجسام دانست و بدین وسیله زمان را از شؤون ذات آنها معرفى کرد. حقیقت زمان بنظر وى عبارت است از بعد و امتدادى گذرا که هر جسمى در ذات خود علاوه بر امتدادهاى ناگذرا طول و عرض و ضخامت از آن برخوردار است.

وى وجود زمان و حرکت را دوگانه نمى‏داند تا یکى علت براى دیگرى باشد و حرکت واسطه‏اى براى ارتباط اجسام با زمان تلقى گردد و سؤال از کیفیت این وساطت به میان آید که وساطت در عروض است یا در ثبوت.

صدرالمتالهین حرکت را از قبیل ماهیات و مقولات نمى‏داند تا سؤال شود که از چه مقوله‏اى است بلکه آن را مفهومى عقلى مى‏داند که از نحوه وجود مادیات انتزاع مى‏شود همانگونه که مفهوم ثبات از نحوه وجود مجردات انتزاع مى‏گردد[2].

پس آنچه در سؤال شما طرح گردید که آیا آنی یا زمانی وجود دارد که خالق خالقیت خود را به فعلیت نرساند. به تعبیر دیگر آیا برهه ای زمانی که بشود گفت در آن فقط خدا وجود داشته و دیگر هیچ چیز وجود نداشته وجود دارد یانه؟، در واقع فرض زمان است قبل از زمان؛ چون زمان امتدادى است گذرا که هر جسمى در ذات خود دارد. علاوه تقدم و تاخر زمانى مخصوص به امور زمانى است و موجودى که فراتر از افق زمان باشد نسبت زمانى به هیچ پدیده‏اى نخواهد داشت و گذشته و حال و آینده نسبت به وى یکسان خواهد بود و موجودات پراکنده در ظرف زمان نسبت به او مجتمع خواهند بود.

2. حدوث عالم ماده

آیا عالم امکان و ماده، حدوث زمانی دارد؟

حدوث زمانی یعنی این که شیء مسبوق به عدم زمانی باشد و در مقابل آن حدوث ذاتی قرار دارد که به معنای آن است که شیء علت داشته و مسبوق به عدم باشد.[3]

مسئله حدوث زمانى جهان مادى از مسائل جنجالى فلسفه است که همواره مورد کشمکش و نزاع بوده و بویژه متکلمین بر اثبات آن اصرار داشته‏اند و آن را لازمه معلولیت مى‏شمرده‏اند. گروهی از فلاسفه نیز گرچه بعضی از ادله متکلمین را نقد کرده اند، اما در نهایت حدوث زمانی عالم ماده را پذیرفته اند.[4]

از سوى دیگر اغلب فلاسفه معتقد به قدم زمانى جهان مادى بوده‏اند و براى نظریه خودشان دلایلى اقامه کرده‏اند؛ مثلا در یکی از دلایلی که از طرف آنان اقامه شده است قدم زمانی عالم را مقتضای ازلى بودن فیض الهى دانسته اند، اما باید گفت که هر چند فیض الهى اقتضاى هیچگونه محدودیتى ندارد ولى مشمول فیض الهى واقع شدن منوط به قابلیت و امکان دریافت آن است و شاید جهان مادى امکان دریافت فیض ازلى و ابدى را نداشته باشد و همچنانکه فلاسفه محدود بودن حجم جهان را منافى با وسعت فیض الهى ندانسته‏اند نباید محدود بودن زمانى آن را هم منافى با دوام فیض الهى بدانند.

از این رو برخی گفته اند: حقیقت این است که ما نه برهانى عقلى بر محدودیت مکانى یا زمانى جهان یافته‏ایم و نه بر عدم محدودیت مکانى و زمانى آن. از این جهت مسئله را در بقعه امکان احتمالى وامى‏گذاریم تا هنگامى که دلیلى قطعى بر یکى از طرفین آن بیابیم[5].

نتیجه این که، حتی اگر محدودیت زمانی عالم هم پذیرفته نشود باز برای نوع ارتباط صفات باری تعالی به حوادث زمانی باید فکری کرد و این نکته ای است که در تبیین صفات فعلیه به حل آن خواهیم پرداخت.

3. صفات ذاتیه و فعلیه

صفات فعلیه چیست؟

صفاتى که به خداى متعال نسبت داده مى‏شود یا مفاهیمى است که از ذات الهى با توجه به نوعى از کمال وجودى انتزاع مى‏شود مانند علم و قدرت و حیات و یا مفاهیمى است که عقل از مقایسه بین ذات الهى و مخلوقاتش با توجه به نوعى رابطه وجودى انتزاع مى‏کند مانند خالقیت و ربوبیت دسته اول را صفات ذاتیه و دسته دوم را صفات فعلیه مى‏نامند.

نکته شایان توجه این است که پدیده‏هاى مادى داراى حدود و قیود زمانى و مکانى هستند و این حدود و قیود در اضافه و رابطه‏اى که بین آنها و خداى متعال در نظر گرفته مى‏شود تاثیر مى‏گذارد و در نتیجه افعال متعلق به آنها هم به یک معنى مقید به زمان و مکان مى‏گردد مثلا گفته مى‏شود که خداى متعال فلان موجودى را در فلان زمان و فلان مکان آفرید اما این حدود و قیود در واقع به مخلوقات باز مى‏گردد و ظرف تحقق مخلوق و شؤون آن بشمار مى‏رود نه اینکه مستلزم نسبت زمان و مکان به خداى متعال باشد.

به دیگر سخن افعال الهى متعلق به امور زمانى و مکانى داراى دو حیثیت است یکى حیثیت انتساب به مخلوقات و از این نظر متصف به قیود زمانى و مکانى مى‏شود و دیگرى حیثیت انتساب به خداى متعال و از این نظر منسلخ از زمان و مکان است و این نکته‏اى است در خور دقت فراوان و کلید حل بسیارى از مشکلات.

نکته دیگر آنکه اگر صفات فعلیه را به لحاظ منشا آنها در نظر بگیریم و مثلا خالق را بمعناى کسى که قدرت بر آفرینش دارد، معنا کنیم نه کسى که کار آفرینش را انجام داده است در این صورت بازگشت آنها به صفات ذاتیه خواهد بود.[6]

4. دوام فیض الهی

آیا فیض الهی دوام دارد یا خیر؟

صدر المتالهین با رد این نظریه که خداوند در ازل ممسک فیض بوده است، می گوید: این رای از سخیف ترین آرا است. صفات حق تعالی عین ذاتش است و کمالات فعلی او که مبادی افعالش است مثل قدرت و علم و... زائد بر ذاتش نیست و همچنین غایت و انگیزه در فیض و جودش همانا نفس علمش به نظام اکمل است که عین ذاتش است و این علم به نظام اکمل، نظام موجود ممکنی را در پی دارد.[7]

علامه طباطبایی نیز در این باره می فرماید:

قدرت خداوند همان مبدئیت او برای ایجاد و علیت او برای ماسوایش است و این قدرت عین ذات الهی است و لازمه این، دوام فیض و استمرار رحمت و عدم انقطاع عطیه الهی است، البته از این دوام عالم طبیعت[8] لازم نمی آید؛ زیرا مجموع چیزی ورای اجزاء نیست و هر جزی از این عالم مسبوق به عدم است.[9] و عالم امکانی منحصر در عالم مادی نیست از آن رو که در جای خود به اثبات رسیده است که عالم امکانی به عالم مادی و مجرد تقسیم می شود و عالم مجرد به مجرد عقلی و  مجرد مثالی تقسیم می شود[10] نتیجه این که هر چند فیض الاهی دوام دارد و ازلی و ابدی است ولی ازلیت و ابدیت او ذاتی نیست بلکه ظلی و سایه ای است؛ یعنی همان گونه که در ذات خود محتاج خداوند است در صفات خود و در ازلیت و ابدیت نیز محتاج اوست در واقع احتیاج او ازلی و ابدی است. بنابراین منافات با توحید حضرت حق ندارد بلکه تأکید کننده توحید است.