موضوع مرحومه(رحمت شده) بودن امت پیامبر اکرم(ص) در متون حدیثی به گونه‌های مختلفی آمده است: مانند روایات در کتاب‌های «الفتن»،[1] مروزی[2] و مسند أبی داود،[3] و روایات درباره فضل امت رسول خدا(ص). 
روایات «امت مرحومه» در منابع حدیثی شیعه
در منابع حدیثی شیعی؛ سه دسته روایت درباره «مرحومه بودن» امت مسلمان یافت می‌شود:
1. بر اساس نقلی خداوند به عیسی(ع) می‌فرماید: «اى عیسى! من تو را به جانب خود بالا می‌برم و در آخر الزّمان به زمین فرو می‌فرستم تا شگفتی‌هاى امّت آن پیامبر را ببینى و آنها را بر دفع دجّال لعین کمک کنى، تو را در وقت نماز فرو می‌فرستم تا با ایشان نماز بخوانى. براستى که آنها "امّت مرحومه" هستند».[4]
2. سلمان فارسی از امام علی(ع) نقل می‌کند: «در روز غدیر خم؛ شیاطین و سرکشان از اصحاب ابلیس رو به او کردند و گفتند: این امت، مورد رحمت قرار گرفته و حفظ شده‌اند، و دیگر تو و ما را بر اینان راهى نیست؛ چرا که پناه و امام بعد از پیامبرشان به آنان شناسانده شد».[5]
3. ابن عباس، از رسول خدا(ص) حدیثی را درباره فضیلت حضرت علی و اهل بیت(ع) نقل می‌کند که در بخشی از آن چنین آمده است: «امت من با ولایت علی(ع) امت مرحومه شده‌اند».[6]
روایات «امت مرحومه» در منابع اهل سنت
این موضوع در منابع حدیثی اهل سنت، به دو یا سه روایت محدود نیست، بلکه به نوعی با تواتر معنوی از پیامبر خدا(ص) نقل شده است.
1. ابوموسی اشعری: رسول خدا(ص) فرمود: «امت من، امتی مرحومه است و در آخرت بر آنها عذابی نیست و عذاب آنها تنها در دنیا به صورت قتل و بلایا و زلزله است».[7]
این روایت با اختلافاتی ناچیز، از دیگر صحابه نیز نقل شده است؛ مانند: ابوهریره،[8] عبدالله بن عمر،[9] معاذ بن جبل،[10] و ابومالک اشعری.[11]
2. أنَس بن مالک: رسول خدا(ص) فرمود: «این امت [اسلام]، مرحومه است، عذابشان، به دست خودشان است. پس در روز قیامت به جای هر فرد از امت من، یک مشرک[12] به آتش جهنم در خواهد افتاد و گفته می‌شود: این فدای تو از آتش».[13]
3. ابومالک اشعری به نقل از رسول خدا(ص): «همانا شما(مسلمانان)، امت مرحومه و معاف شده[از محاسبه اعمال] هستید، پس شکیبایی کنید و امر دین را با تلاش پی‌گیری کنید».[14]
4. در روایاتی؛ سه گزارش از سه تن از پیامبران الهی؛ داوود(ع)، موسی(ع)، و عیسی(ع)، درباره مرحومه بودن امت مسلمان‌ آمده است.[15]
بررسی و ارزیابی روایات امّت مرحومه
اینک پس از نقل روایات؛ به بررسی و ارزیابی آنها می‌پردازیم.
الف. قرآن
از نگاه قرآن؛ برتری امتی بر امت دیگر، مانند برتری امت اسلام بر امت‌های دیگر،[16] یا حتی شخصی بر شخص دیگر، مانند برتری برخی رسولان بر برخی دیگر، امری پذیرفته شده است.[17]
از دیگر سو، خداوند بارها در قرآن کریم، با بیان‌های مختلف، تأکید دارد که کار زشت و نیک هیچ فردی بی‌پاسخ نخواهد ماند؛ حتی اگر ذره‌ای کار نیک و زشت از شخصی سربزند، آن‌را خواهد دید[18] و هیچ‌کس بار گناه دیگران را به دوش نخواهد کشید.[19]
در قرآن می‌خوانیم: «[فضیلت و برترى] به آرزوهاى شما و آرزوهاى اهل کتاب نیست هرکس عمل بدى انجام دهد، کیفر داده می‌شود و کسى را جز خدا، ولىّ و یاور خود نخواهد یافت».[20]
به این ترتیب، بخش‌هایی از این دسته روایات ـ که اشاره دارد در مقابل هر یک از مسلمانان فردی از دیگر امت‌ها فدا خواهد شد تا از امت مسلمان کسی روانه دوزخ نگردد ـ با آیات قرآن سازگاری ندارد و قابل پذیرش نیست.[21]
ب. روایات
مجموعه روایات دیگری در جوامع حدیثی وارد شده است[22] که به نوعی نشانگر برتری امت اسلام بر دیگر امت‌ها است؛ مانند:
پیامبر خدا(ص) درباره آیه شریفه «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس» فرمود: «شما(مسلمانان) هفتادمین امّت هستید و شما، بهترینِ آنها و نزد خداوند، گرامی‌ترین‌شان هستید».[23]
و نیز از حضرتشان روایات ذیل نقل شده است:
«امّت من، بهترینِ امّت‌ها است».[24]
«ما آخرین [امّت‌هایى‏] هستیم که پیشى گرفتند».[25]
«به هیچ امّتى، یقینى برتر از یقینى که به امّت من داده شده، عطا نشده است».[26]
«نخستین کسانی که به بهشت وارد می‌شوند، هفتاد هزار تن از امتم هستند که به همراه هر هزار تن آنها هفتاد هزار تن دیگر به بهشت وارد می‌شوند که بر آنها حسابی نیست».[27]
البته هر چند این روایات بیانگر فضل و برتری امت اسلام‌اند؛ ولی روایاتی که به حساب اعمال و عقاب انسان‌ها در سرای آخرت اشاره دارند، امت مرحومه را به مفهوم مطلق آن رد می‌کنند؛ مانند این‌که؛ رسول خدا(ص) فرمود: «همه شما وارد بهشت می‌شوید، جز کسی که از امر خدا سرپیچی کند. هرکس از من اطاعت کند، داخل بهشت خواهد شد و هرکس مرا نافرمانی کند، به آتش داخل خواهد شد».[28]
ج. دیدگاه اندیشمندان اسلامی
بخاری در «التاریخ الکبیر» خود به روایات امت مرحومه اشاره کرده است. او، مضمون این روایات را به صورتی که در منابع وارد شده، نمی‌پذیرد و معتقد است این روایات در واقع، اشاره به شفاعتی دارد که امت رسول خدا(ص) مشمول آن می‌گردند.
وی معتقد است معنای مرحومه بودن آن است که آنها [در صورت انجام معصیت] عذاب خواهند شد، سپس از عذاب رهایی می‌یابند. او تأکید می‌کند معنایی را که گفته، روشن‌تر و مشهورتر است و اهل نظر بیشتر به آن گرایش دارند.[29]
دیدگاه دیگر، نقد ابن عساکر بر نقلی است که در آن «کعب الاحبار» در گفت‌وگویی که با یکی از دانشمندان یهودی در حضور معاویه بن ابی‌سفیان داشته است، دو بار تأکید می‌کند که موسی(ع) در تورات امت رسول خدا(ص) را امت مرحومه خوانده است.[30]
دیدگاه دیگر درباره اندیشه امت مرحومه، از علامه طباطبایی(ره) است که ذیل آیه‌ ۴۷ سوره یونس، نفی عذاب از امت رسول خدا(ص) را در سرای دیگر باطل می‌شمرد و آن‌را از القائات شیطان می‌داند و می‌گوید؛ اگرچه خداوند به مشرکان و مجرمان وعده عذاب می‌دهد، اما این وعده می‌تواند مجرمان اهل قبله را نیز شامل باشد، و آنها نیز باید مانند غیر اهل قبله منتظر عذاب الهی باشند. آنان باید آنچه را که شیطان به آنها القا کرده که امتشان امتی مرحومه است و خداوند عذاب آخرت را به دلیل لطفی که بر رسول خدا(ص) داشته از آنها برداشته است، فراموش کنند.(یعنی برداشت خود را نسبت به این روایات تغییر دهند). وی در ادامه سخن، به تقابل بخشی از آیه ۱۲۳سوره نساء با این آیه اشاره می‌کنند.[31]
ارزیابی و تحقیق دیگری از این روایات
هرچند نمی‌توان این موضوع ـ که امت پیامبر اکرم(ص) بر سایر امم برتری‌هایی دارد ـ را به طور کلی رد کرد. اما برخی فقرات فرعی موجود در برخی روایات را نمی‌توان پذیرفت که در این‌باره به نکاتی اشاره می‌شود:
1. در برخی متون حدیثی اهل سنت در ادامه روایات امت مرحومه تأکید شده است که در سرای آخرت برای امت رسول خدا(ص) عذابی نیست، و در همین دنیا زلزله و قتل و بلایا عذاب آنان خواهد بود. همچنین در برخی از این نقل‌ها آمده است که در سرای دیگر به جای هر مسلمان فرد دیگری به دوزخ افکنده می‌شود.
اما بنابر تحقیق و جست‌وجو؛ این اندیشه را در تمام متون حدیثی اهل سنت نمی‌توان سراغ گرفت؛ مثلاً در برخی از نقل‌هایی که از انس بن مالک ذکر می‌شود، چنین عباراتی را نمی‌توان یافت. انس بن مالک از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: «پیامبر، امت خود را امت مرحومه خوانده‌اند که با گناهان خود به قبر می‌روند، اما از قبر بدون گناه بیرون می‌آیند؛ چرا که با استغفار مؤمنان، گناهان آنها پاک می‌گردد».[32]
معنای این روایت، آن است که امت رسول خدا(ص) این فضل را بر سایر امم دارند که گناهان آنها با طلب مغفرت مؤمنان (شفاعت و استغفار) بخشوده می‌شود و امت مرحومه به معنای معاف بودن مسلمانان از محاسبه و ثبت و ضبط نیک و بد کردارشان نیست.
این اختلاف در نقل در متون حدیثی اهل سنت، وجود عبارت‌های دال بر قتل و زلزله و بلایا به عنوان تنها عذاب‌های امت مسلمان، و نیز به آتش افتادن یک فرد غیر مسلمان به جای یک مسلمان در قیامت را مشکوک می‌کند.
2. در منابع حدیثی اهل سنت شواهدی می‌توان یافت که نشان می‌دهد برخی از این روایات افزوده‌ای دارند که به اصل(مرحومه بودن امت) مربوط نیست. و به عنوان تفسیری بر روایت یا توضیحی برای آن، بیان، و سهواً یا عمداً جزو روایت اصلی محسوب شده است.
نویسنده شرح مسند أبی‌حنیفه، درباره بخش دوم روایت، «إنّ أمّتی أمّة مَرحومة و إنّما عذابُها بأیدیها فی الدّنیا»، از ابوحنیفه نقل می‌کند که در نقل دیگری از این روایت، عبارت «بالقتل» وارد شده است، و راوی این عبارت را افزوده است.[33]
درباره روایت دیگر که «در روز قیامت به جای هر فرد از امت مسلمان فردی دیگر به جهنم افکنده می‌شود»، باید گفت: در روایت‌های متقدّم، این بخش به چشم نمی‌خورد و تنها در نقل ابن ماجه در سنن ـ به عنوان قدیمی‌ترین منبعی که این بخش را دارد ـ موجود است. در مورد این بخش نیز می‌توان شواهدی بر افزوده شدن آن به بخش اصلی روایت یافت. در مجمع الزوائد هیثمی روایتی درباره این‌که در قیامت به جای هر مسلمان فردی به آتش افکنده می‌شود، به عنوان یک روایت مستقل و جدای از روایت امت مرحومه، از رسول خدا(ص)، وجود دارد که آن از ابوموسی اشعری نقل شده است.[34] نکته قابل توجه، آن است که این دو روایت پشت سر هم ذکر شده‌اند.[35] از نحوه‌ قرار گرفتن این دو کنار هم و این موضوع که هر دو از ابوموسی اشعری نقل شده‌اند، می‌توان گفت: با مرور زمان در میان ناقلان حدیث این تصوّر به وجود آمده است که این دو مأثور در واقع یک مأثور هستند. به این ترتیب، عبارت دال بر فداشدن یک فرد غیر مسلمان به جای مسلمان در قیامت، به حدیث امت مرحومه افزوده شده است.
3. در روایت‌هایی از این مأثور ـ که تنها به صورت غیر مستقیم، و نه نقل از رسول خدا(ص)، در متون شیعی وارد شده ـ تنها بخش مرتبط با اصل «امت مرحومه» وارد شده و بر آن تأکید شده است.

---