دین اسلام، مهربانی، نرمش و ملاطفت را بیش از روش‌های دیگر، در تربیت مؤثر و مفید می‌داند؛ هر چند در بعضی از موارد لازم است در مقابل خطای کودک عکس‌العمل مناسب نشان داده شود؛ زیرا اگر در برابر کار زشت کودک - مثل سرقت و آسیب رساندن به اموال دیگران - واکنش مناسب انجام نشود، زشتی آن در نظرش کاسته شده و بسا به آن کار عادت کند؛ لذا پاره‌ای از تنبیهات غیر بدنی را می‌توان به اجرا گذارد، اما تنها به صورتی حساب شده و عاقلانه؛ مثل: قهر کردن از کودک، محروم نمودن او از تفریح و گردش، منع کردن از بازی و کارهایی که مورد علاقه او است. این قبیل تنبیهات، اگر به موقع و دقیق به کار گرفته شوند، در تربیت کودکان مفید واقع می‌شوند.

مردی در حضور امام موسی بن جعفر(ع) از فرزند خود شکایت کرد؛ حضرت به وی فرمود: «فرزندت را نزن، و برای ادب کردنش، از او قهر کن، ولی مواظب باش، قهرت چندان طول نکشد».[1]

با توجه به آنچه بیان شد، اما بر اساس برخی از روایات به اولیا و مربیان اجازه داده شده است که در مواقع ضروری برای تربیت کودکان، از تنبیهات بدنی استفاده نمایند. رسول خدا(ص) فرمود: «وقتی کودکان به سن هفت سالگی رسیدند به آنها امر کنید نماز بخوانند و هنگامی که به سن نُه سالگی رسیدند، اگر نماز را ترک کردند آنها را بزنید. وقتی ده ساله شدند بسترشان را جدا کنید».[2] همچنین امام علی(ع) فرمود: «از همان راه که فرزند خودت را ادب می‌کنی کودک یتیم را نیز از همان راه ادب کن و در مورد ارتکاب هر عملی که فرزندت را کتک می‌زنی کودک یتیم را در همان مورد کتک بزن».[3]

در مورد تنبیه کودک توجه به چند نکته ضروری است:

1. در دین اسلام تنبیهات به منظور تشفی خاطر و انتقام‌جویی از مُجرم انجام نمی‌گیرد، بلکه به رسمیت شناختن و اجرای آن به منظور تأمین حقوق افراد، امنیت اجتماعی، جلوگیری از هرج و مرج و اهداف تربیتی است.[4] لذا اسلام تنبیه(بدنی و غیر بدنی) را به عنوان یک وسیله تربیتی پذیرفته و انجام آن‌را در مواردی مفید می‌داند.
2. 2. تنبیه بدنی همیشه به عنوان آخرین راه‌کار، در تربیت مطرح می‌شود؛ یعنی ابتدا باید با نرمی و مدارا، شروع شود؛ و در صورت بی‌اثر بودن، باید به تنبیه بدنی توسل جست؛ چنان‌که در روایتی که در مورد آموزش نماز نقل کردیم، ابتدا آموزش نماز، سپس فرجه و مهلت دادن آمده، و در نهایت تنبیه بدنی مطرح شد.
3. گفتنی است؛ تنبیه بدنی نباید به حدی باشد که موجب قصاص یا دیه شود؛[5] بلکه حتی نباید دردناک باشد و موجب کبودی گردد.[6]
4. شاید فلسفه‌ی این‌که در این روایت زدن مطرح شده، این باشد که مصلحت در امر به زدن است، نه در خود زدن؛[7] یعنی همین که فرزند و فرد تحت تعلیم بفهمد که مربی حق زدن دارد، برای تربیت او کافی است؛ زیرا ترس از کتک خوردن از خود کتک خوردن مؤثرتر است.
5. علاوه بر این که ممکن است زدن یک فرمولی باشد برای شرایط و افراد خاص؛ بنابراین تربیت می‌تواند در زمان‌های مختلف و با توجه به شرایط اجتماعی، دارای فرمول‌‌های متفاوت باشد. مهم‌تر از هر فرمولی آن است که فرزند به خوبی ادب شود و بر این اساس اگر پدری احساس می‌کند با روش دیگری موفق‌تر است، می‌تواند آن‌روش را دنبال کند.

در هر صورت از آن‌جا که تنبیه بدنی دارای آثار نامطلوبی است، و غالباً سازنده نیست، به عنوان آخرین عامل بازدارنده در تربیت محسوب می‌شود؛ زیرا کودک ممکن است از ترس تنبیه، به حسب ظاهر دست از کار خلاف بردارد و در حضور اولیا و مربیان آن کار را انجام ندهد، اما عادت بد او غالباً از بین نمی‌رود.[8] و حتی ضررهای قابل توجهی را دربردارد. از آن جمله:

1. کودک عادت می‌کند در برابر زور، بدون چون و چرا تسلیم گردد و به این منطق خو بگیرد که زورگو و قلدر پیروز است.
2. کودک نسبت به تنبیه‌کننده حس بدبینی پیدا می‌کند، و حالت سرکشی در او برانگیخته می‌شود.
3. کودک ترسو بار می‌آید و شخصیتش در هم شکسته و تعادل روحی‌اش به هم می‌خورد.

با توجه به آثار بد تنبیه بدنی، امام صادق‌(ع) می‌فرماید: «در مورد کودکان حد جاری نمی‌شود، بلکه به نحو صحیحی باید تأدیب شوند».[9]

بنابراین، تنبیه‌کننده‌ای که مجاز به تنبیه است باید کاملاً مواظبت نماید که از مقدار مجاز تجاوز نکند و شدت ضرب هم به حدی نباشد که موجب قصاص یا دیه شود.

[1]. ابن فهد حلّی، جمال الدین احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، ص 89، دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1407ق.

[2]. ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، ج ‏1، ص 194، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1385ق؛ ابن ابی جمهور احسایی، محمد بن علی، عوالی اللئالی العزیزیة، ج ‏1، ص 252 – 253، قم، دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405ق.

[3]. کافی، ج ‏6، ص 47.

[4]. ر. ک: امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، ص 453 - 455، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1387ش.

[5]. ر. ک: «دیه تنبیه فرزند»، سؤال 12643.

[6]. چنان‌که در مورد زدن زنان نیز گفته شده است: ر. ک: «تنبیه بدنی زن»، 6835.

[7]. در علم اصول فقه این بحث مطرح است که گاهی مصلحت در خود امر است نه در مأموربه و یا می‌گویند مصلحت در امر به امر است.

[8]. فرهادیان، رضا، آنچه والدین و مربیان باید بدانند، ص 66، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ نوزدهم، 1391ش.

[9]. دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، ج ‏2، ص 454.