گفتنی است، بر اساس تعریف شیعیان از «حدیث»، هر سخن و رفتاری از امام معصوم(ع) را می‌توان مانند سخن و رفتار پیامبر(ص) به عنوان یک حدیث ارزیابی کرد. و نیز هر رفتار سیاسی – اجتماعی امام به نوعی ترویج عملی سنّت پیامبر(ص) ارزیابی خواهد شد.

با این وجود، در زمان حضور پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) و امام حسن(ع) در همان منطقه‌ای که آن‌حضرات(ع) به ترویج دین مشغول بودند(شهر مدینه و کوفه)، به احترام حضراتشان، امام حسین(ع) اقدام به برپایی مستقل جلسات سخنرانی و ... نمی‌فرمود. امام حسین(ع) تقریباً بخش عمده‌ای از عمر خود را در زمان حیات جد، پدر و برادرشان به سر بردند؛ از این‌رو شاید نیازی به تشکیل چنین جلسات مستقلی نبود. علاوه بر این‌که حضرتشان از امامانى هستند که به دلیل شرایط سیاسى دوران امامتشان و نیز برجسته‌تر بودن رفتار سیاسی آن‌حضرات، میراث روایی چندانی - مانند آنچه از امام پنجم و ششم(ع) نقل شده - از آنان بر جای نمانده است تا آن‌جا که برخی از علما، منکر نقل حدیث فقهى از امام حسین(ع) شده‌اند.[1]

به هرحال خاموش‌ماندن آن‌حضرت در مقاطع زمانی خاص، نشانگر ناتوانی ایشان نبود. این‌گونه است که در برخی گزارش‌های تاریخی ملاحظه می‌کنیم که اطرافیان معاویه گمان می‌کردند، امام حسین(ع) دارای لکنت زبان است و نمی‌تواند در میان مردم سخن بگوید؛ لذا به معاویه پیشنهاد دادند که برای کم کردن جایگاه امام حسین(ع) در نزد مردم دستور دهد تا امام(ع) به منبر برود و خطبه بخواند تا با لکنت زبان او، جایگاه او نزد مردم پایین بیایید؛ اما بر خلاف تصور آنها، امام(ع) در نهایت فصاحت خطبه خواند و مردم با احترام نسبت به آن‌حضرت(ع) برخورد کردند و معاویه و اطرافیان او رسوا شدند.[2]

با توجه به آنچه گفته شد، صرف‌نظر از بررسی سندی و محتوایی تنها به بیان برخی از جنبه‌های میراث روایی باقیمانده از سید الشهداء(ع) بسنده می‌کنیم:

الف) نقل احادیث زمان پیامبر(ص)

1. امام حسین(ع) از حضرت فاطمه(س) نقل می‌کنند که رسول خدا(ص) شب عرفه نزد ما آمد و فرمود براستى خدا به شما مباهات می‌کند، همه‌ی شما را عموماً، بویژه على(ع) را آمرزیده و من فرستاده خدا به سوى شما هستم. همانا سعادت‌مند کامل کسى است که على(ع) را در حیات او و پس از مرگش دوست بدارد و شقى کسى است که على(ع) را در حیات و مردگى دشمن دارد.[3]

2. امام حسین(ع) نقل می‌کنند که پیامبر(ص) فرمود: کسى که مصیبتى بر او وارد شده و هر گاه آن‌را یاد کند، «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ‏» بگوید، خدا اجرى را که هنگام ورود مصیبت به او عنایت کرده است، دوباره به او مرحمت می‌فرماید.[4]

برخی از احادیث آن‌حضرت به واسطه کسانی است که جزء یاران رسول خدا(ص) بودند.

امام حسین(ع) از جابر نقل می‌کند: ما منافقان زمان رسول الله(ص) را با بغض امام علی(ع) و فرزندان او می‌شناختیم.[5]

ب) بیان احادیث از زبان خودشان

احادیثی را که از خود امام حسین(ع) صادر شده است، در چند بخش می‌توان بیان نمود:

شناخت خدا

امام حسین(ع) فرمود: خداوند بندگان را خلق نمود تا او را بشناسند و چون او را شناختند، عبادتش کنند، و چون او را عبادت نمودند، بی‌نیاز شوند از عبادت غیر او. مردى پرسید معرفت خدا چگونه است؟ امام(ع) فرمود: امام زمان خودشان  که اطاعت دستورهای او واجب است را بشناسند.[6]

بیان مقام اهل‌بیت(ع)

بخشی از احادیثی که در مورد شأن و جایگاه اهل‌بیت(ع) به دست ما رسیده، از سوی امام حسین(ع) صادر شده است؛ مانند:

1. حبیب بن مظاهر از امام حسین(ع) پرسید: «قبل از این‏که خداوند آدم(ع) را خلق کند، شما در چه وضعیتی قرار داشتید؟ امام(ع) فرمود: ما شبح‌‏هایى از نور بودیم که اطراف عرش خدا دور می‌زدیم و به ملائکه، درس تسبیح(سبحان الله) و تهلیل(لا اله الّا اللَّه) و تحمید (الحمد للَّه) می‌دادیم».[7]، [8]

2. امام حسین(ع) فرمود: ما کسانی هستیم که علم کتاب(قرآن) و بیان آن نزد ما است؛ آنچه که‏ نزد ما است، نزد احدى از خلق نیست؛ زیرا ما به دانستن اسرار خدا سزاواریم. سپس فرمود: ما آل‌ اللّه و وارث رسول او هستیم.

بیان مقام محبان اهل‌بیت(ع)

محبان اهل‌بیت(ع) به واسطه دوستی با آن‌حضرات به مقام بسیار بالایی می‌رسند:[9]

ابان بن تغلب می‌گوید: امام حسین(ع) فرمود: هر کسی ما اهل‌بیت(ع) را دوست داشته باشد، از ما اهل‌بیت(ع) است. پرسیدم: از شما اهل‌بیت؟! امام(ع) سه بار فرمود: از ما اهل‌بیت(ع) است، آیا قول عبد صالح(ابراهیم(ع)) را نشنیدی که می‌گفت: «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی‏»؛[10] هرکه پیرو من باشد، از من است.[11]

بیان مظلومیت خودشان

امام حسین(ع) در مورد مظلومیت خویش فرمود: «من کشته اشک‌هایم، مؤمنى مرا یاد نکند، مگر آن‏که به گریه مى‏افتد».[12] هم‌چنین آن‌حضرت(ع) فرمود: «من کشته اشک هستم. من در حالی‌که غمگین و اندوهگین بودم کشته شدم و سزاوار است بر خدا که هر مکروب و اندوهگینى که به زیارت من مى‏آید را با قلبى مسرور و شاد به اهلش برگرداند».[13]

دعاها

امام حسین(ع) در دعای به خدا عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ لَا تَسْتَدْرِجْنِی بِالْإِحْسَانِ، وَ لَا تُؤَدِّبْنِی بِالْبَلَاءِ»؛[14] خدایا مرا به وسیله احسان دچار فریفتگى مگردان و با بلاء من را ادب مکن.

اما اوج دعاهای امام حسین(ع) را در دعای روز عرفه می‌توان یافت که به خدا عرض می‌کند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ الَّذِی‏ لَیسَ‏ لِقَضَائِهِ‏ دَافِعٌ‏ وَ لَا لِعَطَائِهِ مَانِعٌ وَ لَا کصُنْعِهِ صُنْعُ صَانِعٍ ...».[15]

پاسخ‌گویی به پرسش‌ها

یکی از وظایف امام در هر زمانی پاسخ‌گویی به سؤالات مردم است؛ لذا بخشی از احادیث امام حسین(ع) در این مورد است:

«شخصى به امام حسین(ع) نامه نوشت که مرا از خیر دنیا و آخرت آگاه کن. امام(ع) برای او نوشت‏: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ‏ الرَّحِیمِ‏. هر کسی به دنبال کسب رضاى خدا در برابر خشم مردم باشد، خدا امور او را کفایت می‌کند و هر کسی که به دنبال کسب رضاى مردم در برابر خشم خدا باشد، خدا او را به مردم واگذار می‌کند».[16]

موعظه‌ها

یکى‌ از روش‌هاى‌ تربیت شیعیان که توسط ائمه(ع) صورت می‌گرفت، بیان موعظه است. موعظه‌های بسیاری از امام حسین(ع) وارد شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. مردى بدون سلام کردن به امام(ع) گفت: حالتان چطور است و خدا به شما سلامتى دهد. امام(ع) فرمود: سلام قبل از حرف‌هاى دیگر است. خدا تو را عافیت بخشد. سپس فرمود: به کسی تا سلام نکرده، اجازه سخن گفتن ندهید.[17]

3. امام حسین(ع) فرمود: «گروهى از مردم خدا را از روى میل به بهشت عبادت مى‏کنند که این عبادت تجارت‏‌کنندگان است و گروهى دیگر خدا را از ترس(دوزخ) می‌پرستند و این عبادت بردگان است، و گروهى نیز خدا را به دلیل شکر از او می‌پرستند، و این عبادت آزادگان است که برترین عبادت است».[18]

4. امام حسین (ع) فرمود: «مَنْ عَبَدَ اللّهَ حَقّ عِبَادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوْقَ اَمَانِیهِ وَ کفَایتِهِ»؛[19] هر کسی خداوند را آن طور که شایسته او است عبادت کند، پروردگار همه آرزوهاى او را بر مى‏آورد و او را کفایت مى‏کند.

[1]. «احادیث فقهی از امام حسین(ع)»، 79907.

[2]. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، محقق، مصحح، خرسان، محمد باقر، ج 2، ص 298 – 299، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق؛ «مواضع تند امام حسین(ع) در برابر معاویه نسبت به امام حسن(ع)»، 41820؛ «لکنت زبان نداشتن امام حسین(ع)»، 92630.

[3]. شیخ صدوق، امالی، ص 182، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

[4]. شهید ثانی، زین الدین بن علی‏، مسکن الفؤاد عند فقد الأحبّة و الأولاد، ص 49 – 50، قم، بصیرتی‏، بی‌تا.

[5]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 39، ص 302، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

[6]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 9، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش؛ «وابسته بودن شناخت پیامبر(ص) و امام(ع) بر شناخت خدای تعالی»، 86684؛ «معرفت خدا و معرفت امام»، 26963.

[7]. علل الشرائع، ج ‏1، ص 23.

[8]. «مقام و منزلت اهل بیت پیامبر(ص) در روز قیامت»، 74240؛ «اهل بیت (ع) شأن نزول آیه "و یطعمون الطعام..."»، 18439؛ «انسان و مقام خلیفة اللهی»، 2058.

[9]. «منزلت و ویژگی‌های سلمان فارسی»، 93169؛ «سلمان فارسی و ابوذر از یاران امام زمان(عج) هنگام رجعت»، 31814؛ آثار محبت ائمه(ع) پس از مرگ »، 36323؛ «راه های دست یابی محبت اهل بیت(ع)»، 25436؛ «محبت اهل بیت(ع) و آمادگی برای محرومیت‌ها »، 64277؛ «حدیثی از مقام حب اهل بیت در منابع اهل سنت»، 38332.

[10]. ابراهیم، 36.

[11]. حلوانی، حسین بن محمد، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص 85، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، چاپ اول، 1408ق.

[12]. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 109، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.

[13]. کامل الزیارات، ص 109.

[14]. نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص: 83

[15]. ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، ج 1، ص 339 – 392، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1367ش؛ «اسرار وقوف در عرفات، فضیلت و آداب آن»، 3781؛ «شب زنده‌داری در شب عرفه»، 104683؛ «فضیلت روزه ماه ذی الحجه»، 45123.

[16]. امالی، ص 200 – 201.

[17]. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ص 246، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.

[18]. تحف العقول عن آل الرسول(ص)، ص  246؛ «انواع عبادات»، 73770.

[19]. عسکری، امام ابومحمد حسن بن علی، التفسیر المنسوب الی الامام العسکری، ص 327، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، چاپ اول، 1409ق.